کلاسی با طعم خلاقیت
محمدرضا صفی خانی
آشنایی با مهارت شیوه بیان احکام
این روزها یکی از دغدغه‌های بزرگ مربیان این است که چگونه نوجوان و جوان را بدون خستگی و فرار در کلاس هایی همچون احکام و اعتقادات بنشانیم؟ چگونه او مجذوب احکام و مباحث احکامی می شود؟
یکی از کارهای مدرنیته و جهان دیجیتال، ارائه شیوههای جذاب و نوین برای مجذوب کردن انسانها است. برای این که فرد یا افرادی را مجذوب و یا شیدای موضوعی کنند از چند قانون کلی پیروی مینمایند. اول، شناخت مخاطب به لحاظ ویژگیها و نیازها. دوم، نسبت موضوعات با جامعه هدف(مخاطب) و سوم، چگونگی ارتباط برقرار کردن میان مخاطب و موضوعات مورد نظر. این قوانین، برای همه موضوعات، لحاظ میشود -حتی در مباحث احکامی- اگر برای مربی، هرکدام از این قوانین در بیان مباحث احکام مجهول باشد نمیتواند متربی و مخاطب خود را حفظ کند. به طور مثال اگر مربی مخاطب را بشناسد و بداند چه موضوعاتی از احکام بدرد او می خورد؛ اما در چگونگی بیان احکام و ارتباط برقرار کردن موضوعات احکامی با متربیان دچار ضعف و مشکل باشد نمیتواند متربی خود را در کلاس حفظ کند. پس مربیان باید شیوه هایی را برای بیان احکام، اتخاذ و یا حتی ابداء نمایند. برای بیان احکام بالغ بر ۳۰ روش وجود دارد که به برخی از آن ها اشاره میکنیم تا مربیان بتوانند از آنها برای بیان احکام به صورت عمومی و اختصاصی استفاده کنند.
شیوه های بیان احکام
عمومی
الف) روش نکته‌ای
در این روش مربی، مهمترین دانستنیهای موضوع مورد نظر را به صورت نکته های کوتاه بیان میکند. برای اجرای این شیوه، توجه به چند نکته لازم است: نکات باید جدید، کوتاه، گویا و متناسب با موضوع و مخاطب باشد. برای مثال مربی بگوید:چند نکته درباره عطر ۱٫ استعمال عطر در آغاز روز و نیز روزهای جمعه و سایر اعیاد همچنین در نماز و برای ورود به مسجد مستحب است. ۲٫هزینه کردن برای عطر مستحب است و اسراف به شمار نمیرود. ۳٫ عطر هایی که از کشورهای غیر اسلامی وارد میشود در صورت عدم علم به نجاست پاک است. ۴٫ عطر زدن زن برای نامحرم حرام است. ۵٫بوییدن عطر و گیاهان معطر برای معتکف حرام است.
ب)روش معیاری، در این شیوه مربی به مخاطب معیارهایی میدهد تا بتواند در موارد مشابه تکلیف خود را بدست آورد. به طور مثال در بدست آوردن معیارهای موسیقی حرام، مربی بگوید: زمانی موسیقی حرام میباشد که در انسان، میل به بیکاری، ابتذال، بیحالی و واخوردگی، غافل کننده از معنویت و یاد خدا، تحریک و تشویق به گناه و شهوترانی ایجاد کند. متربی در مواجه هر یک از این موارد به تنهایی می تواند حکم موسیقی را بیابد.
ج)روش پرسش و پاسخی
از بهترین شیوههای بیان احکام، شیوه سئوالی است که مربی، با طرح پرسش هایی، از موضوعات متنوع، فضای جلسه را آماده شنیدن احکام می کند. البته این شیوه را به گونههای مختلفی میشود مطرح کرد. به طور مثال به روش یک پرسش و یک جواب؛ مربی میپرسد: شباهت غسل جبیرهای با وضوی جبیرهای چیست؟ سپس جواب دهد، هر دو را نمی توان ارتماسی انجام داد. یا روش یک مسأله و چند پرسش که مربی در این شیوه، مسأله خاصی را بیان و به دنبال آن، فروعات آن مسأله را با الهام از توضیح المسائل و استفتائات مطرح میکند. مثلا در بحث مسح، مربی یک مسأله مطرح میکند. مانند سر و پاها باید با همان تری آبِ وضو که در دست مانده است، مسح شود. ذیل این مسأله پرسشهایی را ارائه دهد. نظیر با کدام دست می تواند مسح سر و پا انجام دهد؟ اگر هنگام مسح سر، رطوبت کف دست با رطوبت پیشانی مخلوط شد، تکلیف چیست؟ و سئوالات دیگر.
د) شیوه وارونه
یکی از شیوه های کاربردی است که مربی میتواند تصویری غلط از یکی از احکام مورد نیاز را بیان کند و سپس مسأله صحیح را بگوید. برای مثال، بسیارند جوانانی که برای سفر زیارتی و تفریحی، اسباب نارضایتی پدر و مادر خود را فراهم می کنند و نمازشان را در سفر شکسته می خوانند. در حالی که سفرشان، سفر معصیت به شمار میرود و باید نماز را در این چنین سفری تمام بخوانند. سفری که اسباب آزار پدر و مادر باشد حرام است. از دیگر شیوههایی که می توان نام برد، شیوه الفبایی، قرآنی، مقایسهایی، سه بعدی، عددی، علمی، پانتومیم، ترکیبی، استدلالی و تحلیلی، مشاهدهای، آیا میدانید، نموداری و…. است.
اختصاصی
الف) روش مسابقه‌ای
در این شیوه مربی مجموعهای از سئوالات را به صورت تستی و تشریحی، انتخاب نموده و در یک مسابقه حضوری بین متربیان مطرح مینماید. مثلا نماز جماعتی که نُه قنوت دارد؟ نماز عید فطر. از سرگرمی های حرام و گناهان کبیره است؟ قمار و…
ب) شیوه حدس بزنید
در این شیوه، مربی برای هر موضوعی از موضوعات احکام، از مخاطبان میخواهد حدس بزنند کدام گزینه صحیح است(البته ممکن است چند گزینه صحیح باشد). برای نمونه؛ مربی بر روی تخته بنویسد که درکدام حال نماز ساقط است؟ الف) دسترسی نداشتن به آب و خاک؛ ب) آتش سوزی؛ ج)در حال بیماری؛ د) درحال غرق شدن؛ و از دانش آموزان سئوال کند کدام گزینه صحیح است؟
ج)روش لطیفهای
در این شیوه، ابتدا مربی به تناسب لطیفهای میگوید و سپس چند مسأله شرعی را بیان میکند. برای مثال، تاجری برای تجارت به سفر میرفت، به او گفته شد: آیا سودی هم از این مسافرتها به دست میآوری؟ گفت : بلی، نمازهای چهار رکعتی را شکسته میخوانم. مربی بعد از بیان این لطیفه مسأله نماز مسافر را بگوید. این موارد برخی از روشهای بیان احکام برای نوجوانان است. اما دو کلمه حرف یواش؛ برای ایجاد انگیزه و خلاقیت باید اندیشید و تلاش کرد.
اهل همت رخنه در سد سکندر می کنند این سبکدستان، کلید فتح را دندانهاند[۱]
[۱] صائب تبریزی