شکل‌گیری وجدان اخلاقی در نوجوان
علی صادقی‌سرشت (دانشجوی دکترای روان‌شناسی)
بندبازها را هل ندهید (۷)
در شماره قبل با هسته اخلاق، مسیر کلی در رشد اخلاق، و عنصر شناختی اخلاق مورد بررسی قرار گرفت. در این شماره نیز به سایر مباحث رشد اخلاقی در نوجوانی خواهیم پرداخت.
وجدان اخلاقی
یکی از سوالاتی که نه تنها برای نوجوانان مطرح است، بلکه برای بزرگسالان نیز مورد سوال قرار می‌گیرد آنست که چرا گاهی نوجوانان هماهنگ با دانش اخلاقی خود عمل نمی‌کنند؟! پاسخ این سوال به این نکته مهم برمی‌گردد که «هر میزان دانش اخلاقی یک نوجوان یا بزرگسال، در خودپنداره او به صورت درونی درآمده باشد و در واقع بخشی از احساس هویت درونی او شده باشد، احتمال آنکه او بر اساس دانش اخلاقی خود عمل کند بسیار بالا می‌رود». به بیان واضح‌تر، اگر نگرش‌ها و باورهای اخلاقی یک نوجوان به صورت بخش مهمی از هویت و شخصیتش شده باشد، رفتار متضاد با آن نگرش و باور اخلاقی در او به عنوان یک رفتار ضد هویت خویش محسوب می‌شود و در نتیجه نوجوان انگیزه درونی قوی‌ای برای عدم ارتکاب آن رفتار غیراخلاقی پیدا می‌کند. بنابراین می‌توان گفت که میزان اخلاقی عمل کردن یک نوجوان، رابطه مستقیمی با میزان رشد وجدان او دارد نه آنکه رابطه مستقیمی با میزان دانش اخلاقی او داشته باشد.
از همین رو یکی از مسائل بسیار مهمی که والدین و مربیان باید به آن توجه کنند، شکل‌دهی وجدان سالم اخلاقی در نوجوان می‌باشد.
جوانه‌های وجدان
همانگونه که اشاره شد، تضمین عملی برای اخلاقی عمل کردن یک نوجوان و یا حتی یک بزرگسال، وجود وجدان اخلاقی در او می‌باشد. بر این اساس لازم است بدانیم که جوانه‌های وجدان در یک نوجوان از چه زمانی شکل می‌گیرد.
در این باره باید به دوران پیش دبستانی بازگشت کنیم یعنی همان زمانی که برای نخستین بار کودک بین سنین سه تا هفت سالگی بر اساس مشاهداتی که از رفتار والدین خود دارد و آموزش‌هایی که از والدین خود دریافت می‌کند، مجموعه‌‌ای از هنجارها را برای رفتارهای قابل قبول در ذهن خود ایجاد می‌کند.
برخی روان‌شناسان، وجدان را محصول همانندسازی کودک با والدین می‌دانند. کودک از زمانی که قدرت پردازش اولیه پیدا می‌کند، به صورت تدریجی، هنجارها و ممنوعیت‌هایی که والدین او در بکن و نکن‌های خود به او می‌آموزند را می‌فهمد و این موارد را در درون خود درونی می‌کند به گونه‌ای که به تدریج به جایی در سنین بالاتر می‌رسد که حتی زمانی که والدین نیستند از درون خود را نسبت به انجام برخی کارها مجاز و یا غیرمجاز می‌بیند و طبق این دریافت درونی عمل می‌کند.
کودکانی که چنین وجدانی را در خود درونی می‌سازند، هرگاه مرتکب خطایی شوند خود را ملامت می‌کنند و می‌کوشند از تکرار خطا اجتناب کنند. در این فرایند همانندسازی و درونی کردن هنجارهای اخلاقی والدین، جنبه‌های شناختی و الگوبرداری و یادگیری اجتماعی نقش دارد و در نهایت همین موارد است که به تدریج وجدان اخلاقی را در نوجوان شکل می‌دهد.
میزان قدرت و ضعف این وجدان اخلاقی، رابطه مستقیمی با نوع نظم و انظباط‌دهی دارد که والدین در رابطه با کودک خود اعمال می‌کنند.
نکته مهم: والدین گرامی! اگر می‌خواهید فرزند نوجوانی در آینده داشته باشید که وجدان اخلاقی بالا داشته باشد، به دو نکته مهم توجه کنید:
- به صورت متناقض با کودک خود برخورد نکنید؛ به این معنا که از کودک انجام یک سری امور اخلاقی همچون راستگویی، احترام به دیگران، رعایت انصاف، … را مطالبه کنید اما در عمل رفتاری بر خلاف آن داشته باشید، زیرا وجدان کودک بر اساس رفتار واقعی شما شکل می‌گیرد و نه گفتار ظاهری شما.
- جزو والدینی باشید که در آموزش‌های اخلاقی خود به کودک از انگیزش‌دهی مثبت و رشددهنده استفاده می‌کنند و از فنون نظم‌بخشی و انضباط‌دهی به صورت منطقی و نه افراطی استفاده می‌کنند و جزو والدینی نباشید که در آموزش‌های اخلاقی خود به کودک صرفا از انگیزش‌های منفی نظیر ترس از محروم کردن کودک از عشق پدر و مادر یا ترس از خشم والدین استفاده می‌کنند.
در بحث انضباط‌دهی به کودک خود به دو نکته مهم توجه کنید:
- این‌گونه نباشد که هر گاه حالتان خوب است نظم را خوب رعایت کنید و توقع نظم از کودک خود داشته باشد ولی وقتی حال و حوصله ندارید اصلا به این مسئله توجهی نشان ندهید و کودک را در مسائل نیازمند نظم و انضباط به حال خود رها کنید؛ این نکته به صورت منفی روی وجدان اخلاقی کودک می‌تواند تاثیر بگذارد.
- اگر قانون‌هایی که برای برقراری نظم گذاشته می‌شود، خارج از توان واقعی کودک نباشد یعنی قانون‌ها متناسب وضع شود، و از سویی درست از سوی والدین اجرای این قوانین پیگیری شود، آنگاه والدین قابل پیش‌بینی خواهند شد. این کار، کنترل رفتاری کودک را بالا میبرد و مشکلات کودک را به تدریج کم و کمتر می‌کند و از همه مهمتر به شکل‌گیری یک وجدان اخلاقی درست کمک می‌کند.
نوجوان و وجدان
همانگونه که اشاره شد، برای شکل‌گیری وجدان اخلاقی در نوجوان خود باید از کودکی شروع کنید. اما با این حال برای اصلاح وجدان اخلاقی نوجوان خود و یا اینکه تقویت وجدان اخلاقی نوجوان خود لازم است به نکات زیر توجه کنید:
- با به راه انداختن گفت‌وگوهای دو نفره بین والد-نوجوان یا مربی-نوجوان و یا گفت‌وگوهای گروهی بین نوجوانان تحت مدیریت مربی یا مربیان، زمینه بحث درباره چگونگی تفکر اخلاقی را برای نوجوانان فراهم آورید تا وجدان اخلاقی در آنها رشد یافته و تقویت شود. در طول این گفت‌وگوها، مفاهیم اخلاقی در نوجوان درونی‌تر می‌شود.
- والد یا مربی‌ای باید درباره مسائل اخلاقی با نوجوان به صورت انفرادی گفت‌وگو کند و یا والد و یا مربی‌ای باید مدیریت جلسات گروهی بحث بر سر مسائل اخلاقی را بر عهده بگیرد که هم از دانش علمی لازم در این باره برخوردار باشد و هم از جهت اخلاقی مورد تایید نوجوان باشد تا اینکه این جلسات به شکل درستی بتواند به شکل‌گیری وجدان اخلاقی در نوجوان بیانجامد.
- افزون بر دانش لازم، والدین یا مربیان باید از مهارت‌های ارتباطی لازم همچون ارتباط مؤثر و یا روابط بین فردی در برقراری رابطه هر چه بهتر با نوجوان اطلاع کافی داشته باشند تا بتوانند از روش‌های گفت‌وگوی حمایت کننده متقابل در بحث‌های اخلاقی بهره گیرند و کاری که عموما می‌کنند این نباشد که صرفا دستور بدهند و نصیحت کنند به گونه‌ای که مسائل اخلاقی به صورت درونی برای نوجوان درنیاید (وجدان اخلاقی نشود) و صرفا در حد یک سری دانش اخلاقی باقی نماند.
- در ضمن گفت‌وگوهای درباره مسائل اخلاقی، به نوجوان این توجه را بدهید که هدف شما از شکل دهی این جلسات «کمک به نوجوان جهت آگاهی یافتن او از فرایندهای اخلاقی و از چگونگی شکل‌گیری استدلال‌ها و قضاوت‌های اخلاقی خویش در مواجه با مسائل و موقعیت‌های چالش‌برانگیز اخلاقی» می‌باشد.
- می‌توانید مساله‌ای اخلاقی برای نوجوان مطرح کنید و از نوجوان بخواهید به صورت قصه‌نویسی برای هر روش برخوردی یک داستان بنویسید. برای مثال در مورد مساله اخلاقی که در شماره قبل مطرح شد می‌توان از هر نوجوان خواست که روش‌های عکس‌العملی مختلف را به صورت قصه‌هایی گوناگون یادداشت کند و سپس روی پاسخ‌های مختلفی که نوجوانان در قالب داستان‌های مختلف داده‌اند و پیامدهای هر کدام به صورت فردی یا گروهی بحث و گفت‌وگو کنید.
- سعی کنید هر چند وقت یکبار در هنگام بحث‌ها، دانش و اطلاعاتی اخلاقی بالاتر از سطح شناخت اخلاقی نوجوانان ارائه دهید. این کار سبب می‌شود یک عدم تعادل در چگونگی تفکر کنونی آنان شکل بگیرد و همین عدم تعادل در تفکر، به عنوان یک انگیزه درونی در نوجوان برای شکل‌گیری اندیشه‌های تازه در چگونگی تفکر می‌تواند عمل کند. سپس در فرایند رفع این عدم تعادل می‌توانید به نوجوانان در ارتقای شایستگی‌های اخلاقی و رشد وجدان اخلاقی‌اش کمک کنید
- یکی از شرط‌های اساسی برای پیشرفت دادن اخلاقی نوجوان در بستر همین گفت‌وگوها و بحث‌ها مهیا می‌شود؛ به این معنا که با استفاده از روش‌های غیرمستقیم آموزشی در شرایط مبتنی بر برابری و احترام متقابل و بده بستان فکری محترمانه دو جانبه بین نوجوان از یک سو و مربی یا والدین از سوی دیگر می‌توان برخی اصول عملی وجدان اخلاقی را به نوجوان منتقل کرد.
- یکی از روش‌های بسیار مؤثر در شکل‌گیری وجدان اخلاقی در نوجوان، توجه به فرایند ارتباطی عاطفی والدین و مربیان با نوجوانان است. روش‌ها و فنون مثبت فرزندپروری، میزان همدلی صادقانه‌ای که والدین و مربیان در مواجهه با نوجوان خود دارند را می‌توان از جمله بهترین عوامل شکل‌دهنده احساس اخلاقی در نوجوان دانست. در همین رابطه، هر آنچه والدین در سنین کودکی و نوجوانی عشق و علاقه خالصانه‌تری نثار فرزند خود کنند، و در فضایی به دور از ترس و اضطراب فرزند در گفت‌وگو با والدین با آنها ارتباط برقرار کنند، زمینه شکل‌گیری فضای تعاملی مثبتی را برای تربیت و آموزش مسائل مختلف از جمله وجدان اخلاقی شکل می‌دهند.
برای آنکه نوجوان را نسبت به گفت‌وگو و استدلال درباره مسائل اخلاقی تشویق کنید به دو نکته توجه نمایید:
- نشان دادن علاقه نسبت به شنیدن سخنان کودک و نوجوان و تشویق به موقع و متناسب او به خاطر مشارکت در بحث کردن.
- عدم تحقیر و سرزنش کودک و نوجوانی که احتمالا مشارکت او در بحث‌ها خیلی دقیق نیست.
- تشویق کودک و نوجوان به مطالعه کتبی که می‌توانند در رشد دهی اخلاقی به نوجوان خوب و مؤثر عمل کنند. مطالعه این کتاب‌ها می‌تواند زمینه مشارکت قوی‌تر آنها در بحث فردی و گروهی را بیشتر کند و از سویی نیز می‌تواند احساس مثبتی درباره خود به آنها بدهد.