خودمراقبتی نوجوان
ابراهیم اخوی
مراقبت‌های ذهنی
یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی که نوجوانان به آن نیاز دارند، فراگیری نحوۀ مدیریت ذهن و افزایش کارآمدی آن است. نوجوانان بسیاری هستند که از حواس‌پرتی و ذهن شلوغ، گلایه دارند و از مربیان می‌خواهند برای این مشکل، چاره‌ای بیندیشند. نداشتن تمرکز، یکی از شکایت‌های رایج در نوجوانان است که پیامدهایی مانند فراموشی وظایف واگذار شده، افت تحصیلی، ناتوانی در پاسخگویی به پرسش‌های امتحانی و به تدریج بدخلقی و ناسازگاری را در نوجوانان دامن می‌زند. از این رو، شما را با نحوۀ مدیریت ذهن آشنا ساخته تا بتوانید راهکارهای لازم را برای متربیان خود فراهم سازید. در این بخش، چهار مهارت مرتبط با مدیریت ذهن آموزش داده می‌شود.
یک. مهارت تصمیم‌گیری
قدرت تصمیم‌گیری، به ازای حق انتخابی که خداوند برای انسان‌ها در نظر گرفته است، یکی از تمایزهایی جذاب برای نوجوانان است. در مقابل، ماندن در تردیدها و طولانی شدن آن، سبب به هم ریختگی عصبی و کلافه شدن نوجوان می‌شود. نوجوانی که در مسایل خرد و کلان زندگی خود دچار تردید شده است، مانند راننده‌ای است که در دوراهی متوقف شده و با ماشین روشن، زمان را از دست می‌دهد، چون نمی‌داند به کدام طرف باید حرکت کند. روان‌شناسان می‌گویند: تردیدها به ما خیانت می‌کنند؛ زیرا از ما انرژی می‌گیرند، ولی به ما نتیجه نمی‌دهند. خداوند هم تردید را یکی از خصوصیات اهل نفاق شمرده که نمی‌توانند راه روشن حق را برگزینند. این گروه از نظر قرآن نکوهش شده‌اند.۱
برای تصمیم‌گیری درست، چند گام لازم است پیموده شود:
گام اول. شناسایی درست مسئله،
گام دوم. بررسی مزایای هر کدام یا معایب هر یک،
گام سوم. تعیین ضریب اهمیت برای هر کدام از دلایلی که در مزایا یا معایب گفته شد،
گام چهارم. انتخاب گزینه‌ای که مزیت بیشتری دارد یا گزینه‌ای که معایب کمتری برایش وجود دارد.
مثال: نوجوان بین رشتۀ تجربی و انسانی مردد است. از او می‌خواهیم که یکی از دو رشته را به عنوان محور قرار دهد؛ انتخاب رشتۀ انسانی یا رد رشتۀ انسانی. آن گاه مزایای انتخاب یا رد را لیست می‌کند. برای هر کدام از دلایلی که ذکر کرد، از یک تا ده نمره‌گذاری می‌کند. به عنوان مثال اگر یکی از دلایل انتخاب رشتۀ انسانی، تنوع شغلی آیندۀ این رشته است، از او می‌پرسیم برای شما چقدر مهم است که تنوع انتخاب شغلی داشته باشی؟ از یک تا ده چه نمره‌ای به این دلیل می‌دهی؟ به همین نسبت سایر دلایل نمره‌گذاری و در نهایت جمع‌بندی صورت می‌گیرد. ممکن است جمع دلایل انتخاب ۵۰ و جمع دلایل رد آن، ۳۵ باشد. در این صورت، رشتۀ مطلوب وی انتخاب و از تردید خارج می‌شود. در شرایطی که نوجوان با دشواری تصمیم‌گیری روبه‌رو است یا امتیاز دلایل، نزدیک هم شده‌اند، می‌توان معایب هر کدام را بررسی و به موردی که معایب کمتری دارد، توجه کرد.
دو. مهارت نهایی‌سازی
هر تصمیم، در ذهن ما یک فایل باز می‌کند و هر فایل تا به سرانجام رسیدن، در ذهن ما باقی خواهد ماند. کسانی که تصمیم‌های خود را به مرحلۀ اقدام نرسانده‌اند، یا اقدام اولیه کرده‌اند ولی هنوز به سرانجام نرسیده است، با پدیدۀ انباشتگی تصمیم یا فایل‌های باز روبه‌رو هستند. در ذهن این افراد، توده‌ای از افکار تکراری و سؤال‌کننده وجود دارد که از آنها می‌خواهد تا سرنوشت تصمیم‌ها را مشخص سازد. افرادی که فایل‌های باز فراوانی دارند، آرامش کمتری نیز دارند و به همان نسبت، تمرکز کمی در انجام دیگر مأموریت‌ها برایشان پیش‌بینی می‌شود. از این رو لازم است طی فرایندی، این مشکل برطرف شود. این فرایند در دو گام اساسی خلاصه می‌شود:
- از نوجوان می‌خواهیم تمام ناتمام‌هایی که ذهن وی را مشغول کرده است، یادداشت نماید. این ناتمام‌ها می‌توانند کار ناقص، فکر ناقص یا یک احساس رها شده و ناتمام باشد.
- در گام دوم از او می‌خواهیم یکی از این سه تصمیم را دربارۀ لیست تعیین شده، بگیرد:
تصمیم اول. کارهایی که در لیست انجام قرار می‌گیرند و فرد مشغول انجام آنها و متعهد به تمام کردن آنها می‌شود.
تصمیم دوم. کارهایی که امکان انجام آنها نیست و نوجوان از آن انصراف می‌دهد.
تصمیم سوم. کارهایی که الآن اجرایی نمی‌شوند و نیاز به زمان دارند. این گروه از کارها به تعویق انداخته می‌شوند. مثلاً فرد خرید رایانه را تا مهر ماه به تأخیر می‌اندازد. در این تصمیم، ذهن موقتاً از پرسش‌گری دربارۀ آن تصمیم، بازمانده و مهر ماه مجدداً بازگشایی می‌شود.
سه. مهارت تمرکز
پراکندگی ذهن، ناشی از حاضر نبودن در کارهایی است که مشغول انجام آن هستیم. زمانی که ذهن و کار در دو سوی متفاوت قرار می‌گیرند -مثلاً فرد در کلاس درس نشسته، ولی فکرش در مسابقۀ ورزشی روز قبل غرق شده است- پراکندگی ذهنی صورت می‌گیرد. این افراد نشاط ذهنی خود را به مرور از دست می‌دهند و دچار حواس‌پرتی، همراه با نگرانی از فراموشی می‌شوند. به همین دلیل در حل مسئله توصیه می‌شود که در ساده‌ترین کارهای روزمره، «تمرین حضور» را شروع کنند؛ به این معنا که فرد وقتی مشغول صرف نهار است، ذهن خود را فقط مشغول غذا خوردن نماید و هر جای دیگری رفت، آن را فرابخواند و در رفتارِ خوردن، حاضر نماید. ذهن خوب، ذهنی است که شروع، همراه و پایان یک کار را در دست می‌گیرد و در هیچ یک از این سه بخش، غایب نیست. این ویژگی به دست آوردنی است و در افراد نمرات متفاوتی دارد. تنها ذهن‌هایی که به صورت خودکار از حوزۀ مدیریت فرد خارج می‌شوند، جای بررسی بیشتر دارند؛ زیرا ممکن است ویروس‌هایی مانند اضطراب یا وسواس فکری، مانع از استخدام ذهن شود که در این صورت، پیگیری و درمان مناسب خودش را می‌طلبد.
امروزه با توجه به ابزارهایی که در اختیار نوجوانان است، پدیدۀ غیبت ذهنی هم فراوان شده و لازم است مربیان نسبت به افراط نوجوانان در استفاده از رسانه، هشدارهای علمی و روان‌شناختی لازم را ارائه دهند.
چهار. مهارت مدیریت زمان
برنامه‌ریزی برای انجام کارهای روزمره، همیشه دغدغۀ جدی یک فرد پویا بوده است. نوجوان نیز برای تحقق اهداف خود، نیاز به برنامه‌ریزی دارد؛ ولی گاهی آفت‌هایی برای این برنامه‌ها وجود دارند. به عنوان مثال ممکن است نوجوان به شیوه‌ای وسواس‌گونه، قصد مهار زمان را داشته باشد و از هر لحظه‌ای، انتظار بیشترین بهره را داشته باشد. در این شرایط، مدت اجرای برنامه زیاد نخواهد بود و خستگی ناشی از این زیاده‌روی، سبب کوتاهی‌های بعدی می‌شود. در برخی موارد هم که نوجوان در برنامه‌ریزی موفق است، راهزن‌های زمان مانند موبایل، تلویزیون، دوستان و بی‌حالی، اجازۀ انجام نمی‌دهد و انبوهی از حسرت و احساس ناتوانی، وجود نوجوان را فرامی‌گیرد.
در جدیدترین روش‌های مدیریت زمان، از افراد می‌خواهند که قبل از هر نوع طراحی برنامه، به مدت چهار هفته، وضعیت فعلی خود را در استفاده از زمان بررسی و تحلیل نمایند. اجرای این روش، ساده است و به آسانی می‌توان به نوجوان یاد داد. فقط کافی است نوجوان در یک دفترچه، کارهایی که انجام می‌دهد را ثبت نماید، نه اینکه در این یک ماه برای کارهایش برنامه‌ریزی کند. وقتی این فعالیت‌ها و زمان انجام آن به نوجوان گزارش داده شد، برداشت واقع‌بینانه‌تری از وضعیت خود و ظرفیت انجام برنامه خواهد داشت. بعد از بررسی موفق که می‌تواند به کمک مربیان هم تحلیل شود، نوجوان درمی‌یابد که در چه ساعت‌هایی از شبانه‌روز، آمادگی بیشتری برای انجام کارهای مهم دارد. کدام یک از موانع به استفاده از زمان لطمه زده است: بی‌نظمی در خواب، تماشای زیاد تلویزیون، بی‌توجهی به تفریحات سالم و یا…؟ هم‌چنین نوجوان موفق، می‌تواند نمرۀ رضایت بیشتری به خود در ازای عملکرد موفقی که پس از ثبت برنامه انجام شده، بدهد. نوجوان در این بررسی قادر خواهد بود که میزان رشد خود در بهره‌وری از زمان را هم ارزیابی کند.
نکته‌های تکمیلی
- موفقیت، در اجرایِ درستِ برنامه‌های مورد نظر به دست می‌آید، نه فقط با پرکاری و سخت‌کوشی.
- برنامۀ خوب، انعطاف کافی دارد و با اجرا نشدن یک ساعت از برنامه، سایر موارد تخریب نمی‌شوند.
- لازم است نوجوان در برنامه‌ریزی به صورت شیفت‌بندی عمل کند. مثلاً شیفت اول فعالیت او از ۷ صبح تا ۱۳ و شیفت دوم از ۱۶ تا ۲۱ تعریف شود.
- داشتن زمان راحتی و تنفس، از شرایط اجرای خوب یک برنامه است که نوجوان باید آن را لحاظ نماید.
- ناکامی در اجرای یک روز یا یک برنامه، نشان ناتوانی نیست؛ بلکه محصول نوساناتی است که همۀ ما با آن روبه‌رو هستیم. از این رو لازم است به نتایج کلی آن نمره داده شود، نه فقط موارد خرد.
- تنوع در برنامه با توجه به نیازهای متنوع نوجوان، لازم و ضروری است.
- مشورت در برنامه‌ریزی می‌تواند مانع بروز خطا و از دست دادن فرصت‌ها شود.
- تقاضای توفیق از خداوند و زندگی پاک و دور از گناه، سبب افزایش بهره‌وری زمان و برکت به آن می‌گردد.
پی‌نوشت:
(۱) «مُذَبْذَبینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبیلاً» (نسا(۴):۱۴۳).