تغذیه معنویت افزا
محمد علی اخوان
نقش تغذیه سالم و طیب در تربیت انسان
تربیت عبارت است از فرآیند اثرگذاری و اثرپذیری که میان مربی و متربی به منظور ایجاد صفتی یا تغییر و اصلاح در شخصیت متربی برقرار میشود.[۱]و این امر دارای عوامل و مانعی است. یکی از عوامل مهم تاثیرگذاری تغذیه است.
قرآن کریم نسبت به توجه در تغذیه تأکید میکند و می‌فرماید:
«فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ؛[۲]ا انسان باید به غذایش بنگرد».
در آینه آیات و روایات اسلامی، تغذیه نقش بسیار موثری در شکل گیری اخلاق متعالی و تربیت معنوی انسان دارد. بدخلقی و خوش‌خلقی، غم و اندوه و افسردگی، رقّت قلب و سخت‌دلی و حتی توفیق و قبولی نماز و روزه و عبادات، رابطه نزدیکی با نوع تغذیه خواهد داشت در این مقاله به اختصار، تاثیر تغذیه در تربیت و راهکار های اصلاح تغذیه بررسی خواهد شد.
تغذیه خوب زمینه عمل نیک است.
قرآن کریم یکی از مقدمات مهم در چگونگی کردار شایسته بشر را نوع تغذیه او می‌دانند و می‌فرماید:
«یا اَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِباتِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً؛[۳] ای پیامبر از غذاهای پاکیزه بخور و عمل صالح انجام بده».
بعضی از مفسران معتقدند ذکر این دو (خوردن غذاهای پاک و انجام عمل صالح) پشت سر یکدیگر دلیل بر وجود یک نوع ارتباطی بین این دو است، و اشاره به این است غذاهای مختلف آثار اخلاقی متفاوتی دارد، غذای حلال و پاک، روح را پاک میکند و سرچشمه عمل صالح میشود، و غذاهای حرام و ناپاک روح و جان را تیره و سبب اعمال ناصالح می‌گردد.[۴]
در تفسیر «روح البیان» بعد از اشاره به ارتباط عمل صالح با بهره‌گیری از غذای حلال به اشعار زیر اشاره شده و می‌فرماید:
علم و حکمت زاید از لقمه حلال عشق و رقت آید از لقمه حلال
لقمه تخم است و برش اندیشه‌ها لقمه بحر و گوهرش اندیشه‌ها
و در شعر دیگری نیز نقل میکند:
قطره باران تو چون صاف نیست گوهر دریای تو شفاف نیست[۵]
امیرالمؤمنین علی(ع) فرمودند:
«یا کُمَیلُ انّ الانسانَ یبُوخُ من القَلبُ و القَلبُ یقومُ مِن الغَداءِ فانظُر فما تُغَذّی قلبَک و جِسمَکَ فان لم یَکُن من حلالٍ لَم یَقبَلِ اللهُ تعالی تَسبیحَکَ و لا شُکرَکَ؛[۶]ای کمیل! همانا زبان از قلب سرچشمه می گیرد [و آن چه را که در قلب است ظاهر می سازد] و قوام قلب به غذاست، پس متوجه باش که قلب و جسمت را با چه تغذیه می کنی اگر از حلال نباشد خداوند تعالی تسبیح و شکرت رانمی پذیرد».
توصیه‌های اسلام در حوزه تغذیه عامل سلامت جسم و جان
پیامبر اکرم(ص) در سال ششم یا هفتم هجری به شش نفر از پادشاهان و فرمانروایان نامه نوشتند. این شش نفر عبارت بودند از: نجاشی پادشاه حبشه، قیصر پادشاه روم، خسرو پادشاه ایران و مدائن، مقوقس پادشاه اسکندریه (مصر)، حارث والی مناطق شام و دمشق و والی بخش یمامه. مقوقس لبیک گفت و سپس نامه‌ای را که به پیامبر خدا نوشته بود، به همراه هدایایی، از جمله یک طبیب فرستاد. طبیب مکانی را برای ویزیت درخواست کرد و به توصیۀ پیامبر اکرم(ص) مسجد مرکز درمانی مدینه شد (مسجد مرکز سلامت و هدایت است). طبیب ماه‌ها در مسجد به انتظار بیمار نشست، ولی مراجعه‌کننده‌ای نداشت. علت را از پیامبر اکرم؟صل؟ پرسید و حضرت رمز سلامت مردم را عمل به توصیه‌های طبی و اصلاحات غذایی دانستند و به او فرمودند: «برگرد که به تو نیاز نداریم؛ زیرا ما تا گرسنه نشویم، چیزی نمی‌خوریم و قبل از اینکه سیر شویم، دست از خوردن می‌‌کشیم.»[۷]
متأسفانه در ایران کمتر کسی به مرگ طبیعی می‌‌میرد و عامل بیشتر مرگ‌ومیرها بیماری است، تا جایی که وزیر بهداشت می‌‌گوید: «طبق بررسی‌ها حدود %۷۵ از مرگ و میر ایرانیان به‌علت بیماری‌های غیرواگیر است.»[۸]
طب اسلامی مجموعه‌ای از آموزش‌های قرآن و عترت دربارۀ حفظ سلامت است و یکی از مسائل مهم این علم، تدابیر اصلاحی غذایی است. در این کتاب هفت قانون ضروری در باب اصلاح غذایی بیان خواهد شد و تفصیل بحث در کتب مجزایی بررسی می گردد.
قانون اول : غذا را با مصلح آن و مکمل طبع میل کنید.
هر انسانی به‌طور سرشتی، یا سرد است یا گرم. [۹] طبیعت گرم یعنی فرد گرمایی است، تحمل گرما را ندارد و هوای خنک برای او مناسب‌تر است، در زمستان لباس کم می‌‌پوشد، زیاد آب می‌‌خورد، به خنکی‌ها و غذاهای سرد مانند ماست، خیار و ترشی تمایل دارد، در صورت مصرف غذاهای گرم مثل عسل، خرما و دارچین بدنش دچار التهاب میشود و ممکن است جوش، خارش و حتی کهیر پیدا کند. چنین شخصی پرانرژی و عصبی است.
طبیعت سرد یعنی فرد سرمایی است، تحمل سرما را ندارد و هوای گرم برایش مناسب‌تر است، به گرمی‌ها و غذاهای گرم مانند عسل، کنجد، زنجبیل و شیرینی‌ها تمایل دارد و در صورت مصرف غذاهای سرد مثل دوغ، گوشت گوساله و عدسی دچار ناراحتی‌هایی نظیر آبریزش دهان، پرخوابی، بدن‌درد، سستی عضلات، کسالت، بی‌حالی و بی‌حوصلگی خواهد شد.
به غیر از گرمی و سردی طبیعت، خشکی و تری هم از مفاهیم اساسی طب سنتی است که از امتزاج آنها (یعنی گرمی، سردی، تری و خشکی) اخلاط چهارگانه شکل می‌‌گیرد. این اخلاط در واقع ترکیبات سیال و روانی هستند که از واکنش بدن بر غذا ایجاد می‌‌شوند. غذا در بدن انسان دست‌خوش فعل و انفعالاتی میشود که در نهایت چهار ترکیب به وجود می‌‌آید:
اول: ترکیبی قرمز مایل به زرد به نام «صفرا» که به هضم غذا کمک، و حرکات روده را تسریع میکند؛ غلظت خون را رفع کرده، عفونت را از بین میبرد.
دوم: ترکیب سرخ‌رنگی به نام خلط «دم یا خون» که حامل اکسیژن و غذا برای بافت‌ها و سلول‌های بدن است.
سوم: خلطی به نام «بلغم» که وظیفه‌اش تسهیل کار مکانیکی، لغزش مفاصل، تشکیل بافت عصبی و سلول‌های مغزی است.
چهارم: خلط «سودا» که وظیفه‌اش تحریک اشتها و تشکیل بافت استخوانی است.
صفرا طبیعتی گرم و خشک، سودا طبیعتی سرد و خشک، دم طبیعتی گرم و تر و بلغم طبیعتی سرد و تر دارد.
این اخلاط به‌طور طبیعی با یکدیگر تعامل و تعادل دارند، در مسیر گردش خون و بافت‌های بدن به میزان مشخص و متعادلی قرار گرفته‌اند و وظایف ذاتی خود را انجام می‌‌دهند. اگر کیفیت یا کمیت هر یک از این اخلاط تغییر کند، بیماری متناسب با خلط غالب ایجاد میشود.
در عالم طبیعت علاوه بر انسان‌ها همۀ موجودات (جاندار و بی‌جان) و حتی بوها، رنگ‌ها، فصل‌ها، سرزمین‌ها، دیدنی‌ها، شنیدنی‌ها و حتی خیالات، خواب‌ها و رؤیاها دارای طبع و اثری خاص هستند. هر مادۀ غذایی بسته به طبع و مزاج خود وقتی وارد بدن شد، موجب تولید اخلاط چهارگانه میشود که یکی از این اخلاط بر دیگران غلبه دارد. مثلاً کاهو طبعی سرد و تر (بلغم‌زا)، زنجبیل طبعی گرم و خشک (صفرا‌زا)، برنج طبعی سرد و خشک (سودازا) و انگور طبعی گرم و تر (خون‌ساز) دارد.
غذاهای گرم
فلفل، گوشت گوسفند، انگور، سیر، دارچین، پیاز، تره، نخود، ریحان، عسل، ارده، خرما، موز، زیتون، گردو، زیره، بادام، پسته، توت، سیاه‌دانه، انجیر، خربزه، کنجد، نمک، بادمجان، نبات، نعنا و… .
غذاهای سرد
ماهی، مرغ، عدس، اسفناج، چغندر، ماست، خیار، باقلا، کاهو، گوشت گاو و گوساله، هندوانه، برنج، گوجه‌فرنگی، قارچ، شکر، کیوی، کاسنی، پنیر، بامیه، شیر، سیب‌زمینی، کدو، مرکبات، زرشک، آلبالو، انار ترش، گیلاس، سرکه، آبلیمو، سماق و… .
هرکس با توجه به طبع و مزاج خود و طبیعت غذاها باید نوع تغذیۀ خود را انتخاب کند. مثلاً فردی که طبیعت گرمی دارد، باید غذاهای سرد و خنک مصرف کند تا حرارت ذاتی او تعدیل، و سلامتش تضمین شود. برعکس فردی که طبع سردی دارد، باید غذاهای گرم مصرف کند و غذاهای سرد کمتر بخورد یا اگر غذای سردی هم مصرف کرد، همراه یا بعد از آن اغذیۀ گرم میل کند تا دچار عوارض غلبۀ سردی، مثل بی‌حالی، ضعف و سستی بدن، خواب‌آلودگی و نفخ معده نشود.
در طب سنتی، هر غذایی مصلحی دارد که سردی و گرمی غذا را متعادل میکند، هضم غذا را بهبود می‌‌بخشد و افزایش خواص غذا را تضمین میکند.
مصلح غذاها
- برنج: زیرۀ سیاه؛
- خیار: نعنا و گل سرخ؛
- کاهو: سکنجبین؛
- ماست: زنیان، شیره و عسل؛[۱۰]
- پنیر: گردو؛
- گوشت گوسفند: سماق؛
- تخم مرغ: دارچین؛
- شیر: گلاب و هل؛
- عدسی: گلپر و آویشن؛
- باقلا: آویشن؛
- انار: گلاب؛
- دوغ: کاکوتی؛
- ماهی: گردو و فلفل سیاه؛
- آبگوشت: دنبه و آویشن؛
- چای سیاه: آبلیمو؛
- مرغ: زعفران.
مزاج مواد غذایی
مواد غذایی گرم و تر (دم)
- لبنیات: کره، ماست چکیده، شیر محلی تازۀ گاو، شیر گوسفند؛
- سیفی‌جات: خربزه، خیار چنبر، طالبی، گرمک؛
- میوه‌ها: انجیر تازه و خشک، انگور، خرما، سیب شیرین، قیسی، گیلاس، گلابی، موز، مویز، بالنگو، اقسام توت، کشمش؛
- ریشه‌ها: انواع ترب، زردک، سیب‌زمینی ترش، شلغم، هویج؛
- سبزی‌جات: شبدر، تربچه، ترب؛
- حبوبات: گندم، اقسام لوبیا؛
- گوشت‌ها: جگر سیاه و سفید، پاچه، زبان، چشم، گوشت گوسفند (بره)، بوقلمون، مرغ محلی، میگو؛
- مغزهای گیاهی: بادام درختی شیرین، بادام زمینی، تخم طالبی، تخم خربزه، کنجد؛
- متفرقه: شیرۀ انگور، روغن کنجد، روغن گاو، دنبه، روغن بادام تلخ، ارده، سمنو، خاکشیر.
مواد غذایی گرم و خشک (صفرا)
- لبنیات: پنیر کهنه؛
- سیفی‌جات: بادمجان، فلفل سبز؛
- میوه‌ها: انبه، به، زیتون، نارگیل؛
- ریشه‌ها: چغندر، پیاز، سیر، کلم قمری، موسیر؛
- سبزی‌جات: برگ چغندر، پونه، نعناع، پیازچه، ترخون، مرزه، تره‌تیزک (شاهی)، جعفری، رازیانه، ریحان، شاهتره، شنبلیله، شوید، کرفس، اقسام کلم بستانی، گزنه، مارچوبه، تره، تره فرنگی؛
- حبوبات: جوی دوسر (چاودار)، لپه، نخود، برنج کته‌ای؛
- گوشت‌ها: آهو، اردک، بلدرچین، گنجشک، شترمرغ، شتر، کبوتر، خروس، کباب، دل گوسفند؛
- مغزهای گیاهی: بادام هندی، بادام درختی تلخ، بادام کوهی، پستۀ کوهی، پسته، تخم آفتابگردان، چلغوز، فندق، گردو؛
- ادویه‌ها: آویشن، اسپند، چای سبز و سیاه، خردل، دارچین، انیسون، زردچوبه، زعفران، زنجبیل، زنیان، زیره، سیاه‌دانه، فلفل، کاکائو، گلپر، وانیل، هل، نمک؛
- متفرقه: روغن زیتون، شیرۀ خرما، عسل، شکر سرخ یا سفید، عرق بهارنارنج.
مواد غذایی سرد و خشک (سودا)
- لبنیات: کشک و قراقوروت؛
- سبزی‌جات: ترشک، ریواس، گشنیز؛
- حبوبات: ارزن، باقلا خشک، برنج (آبکش)، جو، ذرت، عدس، ماش؛
- میوه‌ها: شاه‌توت، تمشک، آلبالو، ازگیل، انار ترش، بالنگ، تمر هندی، زالزالک، زرشک، ذغال‌اخته، سنجد، غوره، کنار، گریپ فروت، لیمو عمانی، نارنج، به ترش، لیموترش، سیب ترش؛
- گوشت‌ها: بز، قلوه، سیرابی و شیردان گوسفند؛
- مغزهای گیاهی: بلوط خوراکی، شاه‌دانه؛
- ادویه‌ها: سماق، نشاسته و قهوه؛؛
- متفرقه: شکر فراورده شده صنعتی، سرکه و آبغوره.
مواد غذایی سرد و تر (بلغم)
- لبنیات: پنیر تازه، خامه، دوغ، ماست، سرشیر، شیر پاستوریزه؛
- سیفی‌جات: خیار، اقسام کدو، گوجه‌فرنگی، هندوانه، کدو حلوایی؛
- میوه‌ها: آناناس، توت‌فرنگی، آلو، آلوچه، انار شیرین، پرتقال، زردآلو، شفتالو، شلیل، کیوی، لیموشیرین، نارنگی، هلو؛
- ریشه‌ها: سیب‌زمینی؛
- سبزی‌جات: اسفناج، بامیه، خرفه، قارچ خوراکی، کاسنی، کاهو، لوبیا سبز؛
- حبوبات: باقلای تازه، نخود سبز؛
- گوشت‌ها: انواع ماهی، مغز گوسفند؛
- مغزهای گیاهی: تخم کدو، تخم هندوانه، خشخاش، به دانه؛
- متفرقه: اسفرزه، گلاب، ماءالشعیر.
قانون دوم : غذای غیرطیب نخورید.
غذاهای مضر مصرف نکنید. ملاکتان برای تغذیه صرفاً لذت[۱۱]، طعم و حلال بودن آن نباشد؛ انگیزۀ تغذیه را خواص آنها قرار دهید.
برخی از کالاهای غذایی طیب نیستند و بر مؤمنان راستین لازم است به‌تدریج از مصرف آن پرهیز کنند.[۱۲] در ادامه مواردی از باب نمونه ذکر میشود:
گوشت گاو[۱۳]، سوسیس و کالباس، نوشابه‌های گازدار، ساندیس، رب گوجه‌فرنگی، کشک مایع کارخانه‌ای، سرکه‌های کارخانه‌ای، آب‌لیموی کارخانه‌ای، انواع لبنیات پاستوریزه، استرلیزه و هموژنیزه، انواع پفک، چیپس، انواع شکلات‌ها، انواع روغن‌های صنعتی در بازار (مایع و جامد)، آدامس‌های مصنوعی، سس مایونز، بستنی‌های صنعتی، انواع نان فانتزی، بیسکوییت‌ها، موز (امروزی)، خیار (امروزی)، هر نوع مواد غذایی کنسروی، چای سیاه، پیتزا، انواع ماکارانی، قند و شکر فراوری‌شدۀ صنعتی، کر‌ۀ گیاهی و مارگارین، مرغ[۱۴] و تخم‌مرغ ماشینی، هرگونه نوشیدنی اسانس‌دار و آب کلردار یا فلورایدی.
قانون سوم : تغذیۀ حسن و طیب را در برنامۀ خود داشته باشید.
خوراکی‌های سفارش‌شدۀ قرآن «حسن» هستند؛ همچون انگور، سیب، عسل، زیتون و شیر. «طیب» هم به خوردنی‌هایی گفته میشود که در روایات بر آنها تأکید شده است. در ادامه مثال‌هایی ذکر میشود:
- روغن: روغن زیتون، شحم گاوی، زرد گاوی، دنبۀ گوسفندی و اردۀ کنجدی (روغن مایع و جامد صنعتی عامل بیماری‌های عروقی و کبدی هستند)؛
- نمک: نمک طبیعی (به‌جای نمک یددار صنعتی)؛
- گوشت: گوشت گوسفند، شتر، بوقلمون، کبک، خروس ارگانیک (گوشت گاو و گوساله و مرغ، به‌ویژه مرغ صنعتی غیرطیب است)؛
- میوه و سبزی: خوردن میوه در فصل خودش، به‌ویژه انجیر، عدس، کاهو، خرمای برنی، گلابی، مویز، انار شیرین همراه با پرده‌های سفید، خرما، سیب، زیتون، خرفه.
قانون چهارم: در تغذیه، تعادل و تناسب را رعایت کنید.
طبع گرم را با سردی و طبع سرد را با گرمی و طبع مرطوب را با خشکی و طبع خشک را با رطوبت معتدل کنیم.
روزی در مجلس منصور، طبیبی هندی به امام صادق؟ع؟ گفت: «شما از طب چه می‌‌دانید؟» امام؟ع؟ فرمودند: «من [طبع] گرم را با [خوراک] سرد و سرد را با گرم و رطب را با یابس و یابس را با رطب معالجه می‌‌کنم. همۀ امور را به خدا وا می‌‌گذارم [و شفا را از خدا می‌‌خواهم] و به آنچه پیامبر اکرم؟صل؟ دستور داده، عمل می‌‌کنم.» سپس فرمودند: «بدان که پر کردن معده سبب هر دردی است و پرهیز [از پرخوری] داروی هر دردی است و بدن را باید به آنچه عادت کرده، تأمین نمود.» مرد طبیب گفت: «مگر طب جز این است؟» امام صادق؟ع؟ فرمودند: «آیا فکر می‌‌کنی من این سخنان را از کتاب‌های طب برگرفته‌ام؟» طبیب گفت: «آری.» امام؟ع؟ فرمودند: «به خدا سوگند آنچه بیان کردم، جز از جانب خداوند نبود.»[۱۵]
قانون پنجم : برخی غذاها را با هم مصرف نکنید.
- مصرف شیر با هر میوه و غذای دیگر غیر از خرما؛
- مصرف تخم‌مرغ با ماهی (عامل قولنج، دندان‌درد و بواسیر)؛
- مصرف غذاهای سرد و گرم با هم (مثل غذای یخچالی و غذای داغ)؛
- مصرف غذاهای متنوع و گوناگون با هم؛
- مصرف همزمان غذاهایی با طبیعت سرد؛
- مصرف همزمان غذاهایی با طبیعت گرم؛
- مصرف سویق با شکر در مردان (عامل ضعف جنسی مردان).
قانون ششم : خوردن برخی غذاها با هم مطلوب است.
- خوردن تخم‌مرغ با پیاز؛
- ماهی با خرما و عسل؛
- ماست با زنیان؛
- کلۀ گوسفند با سویق؛
- پنیر با گردو؛
- سبزی با غذا؛
- خوردن نان قبل و بعد شیرینی؛
- خرما با آب ولرم.
قانون هفتم: به آداب نوشیدنی‌ها توجه کنید.
ممنوعات
- آشامیدن آب بعد از میوه سم است و بعد از انار سمی‌تر؛
- آشامیدن آب سرد بعد از استحمام و هنگامی که معده خالی باشد (مثلاً ناشتا)؛
- آشامیدن آب سرد بعد از شیرینی‌ها (مضر برای دندان‌ها و باعث افتادن زودرس آنها میشود)؛
- آشامیدن آب در حین غذا خوردن و بعد از غذاهای چرب و گوشتی (در غیر این سه مورد، آب بعد از غذا مشکلی ندارد)؛
- زیاد آب نوشیدن؛
- یکباره سر کشیدن آب (عامل امراض متعددی، چون بیماری‌های کبدی)؛
- شب ایستاده آب خوردن؛
- آب خوردن در ظرف مسی؛
- نوشیدن آب در حمام؛
- پختن و خوردن آبی که در آفتاب گرم شده؛
- نوشیدن آب یخ (نوشیدن آب خنک مطلوب است).[۱۶]
[۱]. گروه علوم تربیتی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، مجموعه مقالات تربیتی، ص ۵۷
[۲]. عبس، آیه ۲۴٫
[۳]. مؤمنون، آیه ۵۱٫
[۴]. ر.ک: ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۴، ذیل آیه ۵۱ سوره مؤمنون.
[۵]. در تفسیر اثنی عشری، در ذیل همین آیه نیز اشاره به رابطه صفا و نورانیت قلب و اعمال صالح با تغذیه حلال شده است. روح البیان، ج۶، صص۸۸-۷۷؛ تفسیر اثنی عشری، ج۹، ص۱۴۵٫
[۶]. شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ماده «حَلَّ».
[۷]. علی احمدی‌میانجی، مکاتیب الرسول؟صل؟، ج۱، ص۱۰۰٫
[۸]. سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز جمعه تبریز، پایگاه اینترنتی وزارت بهداشت (۱۶/۱۲/۹۴).
[۹]. این بحث بصورت اجمالی در فصل سوم و به تفصیل در کتاب «طبعم لطیف» است تبیین خواهد شد.
[۱۰]. امام رضا؟ع؟: «من أراد أکل الماست و لا یضره فلیصب علیه الهاضوم.» قلت له: «و ما الهاضوم؟» قال: «النانخواه»؛ هرکسی می‌‌خواهد ماست مصرف کند و به بدنش ضرر نرساند، باید مقداری هاضوم روی آن بریزد.» پرسیدم: «هاضوم چیست؟» فرمودند: «نانخواه.» در توضیح نانخواه نوشته‌اند همان زنیان است.» محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ج۶، ص۳۳۸٫
[۱۱]. امام صادق؟ع؟: «إِنَّ أَوَّلَ مَا عُصِی اللَّهُ بِهِ سِتٌّ حُبُّ الدُّنْیا وَ حُبُّ الرِّئَاسَۀ وَ حُبُّ الطَّعَامِ وَ حُبُّ النِّسَاءِ وَ حُبُّ النَّوْمِ وَ حُبُّ الرَّاحَۀ؛ نخستین چیزهایی که با آنها به خدا نافرمانی شد، شش چیز است: دوست داشتن دنیا، دوست داشتن ریاست، دوست داشتن غذا، دوست داشتن زن‌ها، دوست داشتن خواب و دوست داشتن راحتی.» محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۶۰٫
[۱۲]. <یا أَیهَا الرُّسُلُ کلُوا مِنَ الطَّیبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ؛ ای رسولان! از غذاهای پاکیزه (حلال) تناول کنید و به نیکوکاری و اعمال صالح بپردازید که من به هرچه می‌‌کنید آگاهم.> مؤمنون، آیه ۵۱٫
[۱۳]. خیر و بر
تغذیه معنویت افزا
نقش تغذیه سالم و طیب در تربیت انسان
محمد علی اخوان
تربیت عبارت است از فرآیند اثرگذاری و اثرپذیری که میان مربی و متربی به منظور ایجاد صفتی یا تغییر و اصلاح در شخصیت متربی برقرار میشود.[۱]و این امر دارای عوامل و مانعی است. یکی از عوامل مهم تاثیرگذاری تغذیه است.
قرآن کریم نسبت به توجه در تغذیه تأکید میکند و می‌فرماید:
«فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ؛[۲]ا انسان باید به غذایش بنگرد».
در آینه آیات و روایات اسلامی، تغذیه نقش بسیار موثری در شکل گیری اخلاق متعالی و تربیت معنوی انسان دارد. بدخلقی و خوش‌خلقی، غم و اندوه و افسردگی، رقّت قلب و سخت‌دلی و حتی توفیق و قبولی نماز و روزه و عبادات، رابطه نزدیکی با نوع تغذیه خواهد داشت در این مقاله به اختصار، تاثیر تغذیه در تربیت و راهکار های اصلاح تغذیه بررسی خواهد شد.
تغذیه خوب زمینه عمل نیک است.
قرآن کریم یکی از مقدمات مهم در چگونگی کردار شایسته بشر را نوع تغذیه او می‌دانند و می‌فرماید:
«یا اَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِباتِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً؛[۳] ای پیامبر از غذاهای پاکیزه بخور و عمل صالح انجام بده».
بعضی از مفسران معتقدند ذکر این دو (خوردن غذاهای پاک و انجام عمل صالح) پشت سر یکدیگر دلیل بر وجود یک نوع ارتباطی بین این دو است، و اشاره به این است غذاهای مختلف آثار اخلاقی متفاوتی دارد، غذای حلال و پاک، روح را پاک میکند و سرچشمه عمل صالح میشود، و غذاهای حرام و ناپاک روح و جان را تیره و سبب اعمال ناصالح می‌گردد.[۴]
در تفسیر «روح البیان» بعد از اشاره به ارتباط عمل صالح با بهره‌گیری از غذای حلال به اشعار زیر اشاره شده و می‌فرماید:
علم و حکمت زاید از لقمه حلال عشق و رقت آید از لقمه حلال
لقمه تخم است و برش اندیشه‌ها لقمه بحر و گوهرش اندیشه‌ها
و در شعر دیگری نیز نقل میکند:
قطره باران تو چون صاف نیست گوهر دریای تو شفاف نیست[۵]
امیرالمؤمنین علی(ع) فرمودند:
«یا کُمَیلُ انّ الانسانَ یبُوخُ من القَلبُ و القَلبُ یقومُ مِن الغَداءِ فانظُر فما تُغَذّی قلبَک و جِسمَکَ فان لم یَکُن من حلالٍ لَم یَقبَلِ اللهُ تعالی تَسبیحَکَ و لا شُکرَکَ؛[۶]ای کمیل! همانا زبان از قلب سرچشمه می گیرد [و آن چه را که در قلب است ظاهر می سازد] و قوام قلب به غذاست، پس متوجه باش که قلب و جسمت را با چه تغذیه می کنی اگر از حلال نباشد خداوند تعالی تسبیح و شکرت رانمی پذیرد».
توصیه های اسلام در حوزه تغذیه عامل سلامت جسم و جان
پیامبر اکرم(ص) در سال ششم یا هفتم هجری به شش نفر از پادشاهان و فرمانروایان نامه نوشتند. این شش نفر عبارت بودند از: نجاشی پادشاه حبشه، قیصر پادشاه روم، خسرو پادشاه ایران و مدائن، مقوقس پادشاه اسکندریه (مصر)، حارث والی مناطق شام و دمشق و والی بخش یمامه. مقوقس لبیک گفت و سپس نامه‌ای را که به پیامبر خدا نوشته بود، به همراه هدایایی، از جمله یک طبیب فرستاد. طبیب مکانی را برای ویزیت درخواست کرد و به توصیۀ پیامبر اکرم(ص) مسجد مرکز درمانی مدینه شد (مسجد مرکز سلامت و هدایت است). طبیب ماه‌ها در مسجد به انتظار بیمار نشست، ولی مراجعه‌کننده‌ای نداشت. علت را از پیامبر اکرم؟صل؟ پرسید و حضرت رمز سلامت مردم را عمل به توصیه‌های طبی و اصلاحات غذایی دانستند و به او فرمودند: «برگرد که به تو نیاز نداریم؛ زیرا ما تا گرسنه نشویم، چیزی نمی‌خوریم و قبل از اینکه سیر شویم، دست از خوردن می‌‌کشیم.»[۷]
متأسفانه در ایران کمتر کسی به مرگ طبیعی می‌‌میرد و عامل بیشتر مرگ‌ومیرها بیماری است، تا جایی که وزیر بهداشت می‌‌گوید: «طبق بررسی‌ها حدود %۷۵ از مرگ و میر ایرانیان به‌علت بیماری‌های غیرواگیر است.»[۸]
طب اسلامی مجموعه‌ای از آموزش‌های قرآن و عترت دربارۀ حفظ سلامت است و یکی از مسائل مهم این علم، تدابیر اصلاحی غذایی است. در این کتاب هفت قانون ضروری در باب اصلاح غذایی بیان خواهد شد و تفصیل بحث در کتب مجزایی بررسی می گردد.
قانون اول : غذا را با مصلح آن و مکمل طبع میل کنید.
هر انسانی به‌طور سرشتی، یا سرد است یا گرم. [۹] طبیعت گرم یعنی فرد گرمایی است، تحمل گرما را ندارد و هوای خنک برای او مناسب‌تر است، در زمستان لباس کم می‌‌پوشد، زیاد آب می‌‌خورد، به خنکی‌ها و غذاهای سرد مانند ماست، خیار و ترشی تمایل دارد، در صورت مصرف غذاهای گرم مثل عسل، خرما و دارچین بدنش دچار التهاب میشود و ممکن است جوش، خارش و حتی کهیر پیدا کند. چنین شخصی پرانرژی و عصبی است.
طبیعت سرد یعنی فرد سرمایی است، تحمل سرما را ندارد و هوای گرم برایش مناسب‌تر است، به گرمی‌ها و غذاهای گرم مانند عسل، کنجد، زنجبیل و شیرینی‌ها تمایل دارد و در صورت مصرف غذاهای سرد مثل دوغ، گوشت گوساله و عدسی دچار ناراحتی‌هایی نظیر آبریزش دهان، پرخوابی، بدن‌درد، سستی عضلات، کسالت، بی‌حالی و بی‌حوصلگی خواهد شد.
به غیر از گرمی و سردی طبیعت، خشکی و تری هم از مفاهیم اساسی طب سنتی است که از امتزاج آنها (یعنی گرمی، سردی، تری و خشکی) اخلاط چهارگانه شکل می‌‌گیرد. این اخلاط در واقع ترکیبات سیال و روانی هستند که از واکنش بدن بر غذا ایجاد می‌‌شوند. غذا در بدن انسان دست‌خوش فعل و انفعالاتی میشود که در نهایت چهار ترکیب به وجود می‌‌آید:
اول: ترکیبی قرمز مایل به زرد به نام «صفرا» که به هضم غذا کمک، و حرکات روده را تسریع میکند؛ غلظت خون را رفع کرده، عفونت را از بین میبرد.
دوم: ترکیب سرخ‌رنگی به نام خلط «دم یا خون» که حامل اکسیژن و غذا برای بافت‌ها و سلول‌های بدن است.
سوم: خلطی به نام «بلغم» که وظیفه‌اش تسهیل کار مکانیکی، لغزش مفاصل، تشکیل بافت عصبی و سلول‌های مغزی است.
چهارم: خلط «سودا» که وظیفه‌اش تحریک اشتها و تشکیل بافت استخوانی است.
صفرا طبیعتی گرم و خشک، سودا طبیعتی سرد و خشک، دم طبیعتی گرم و تر و بلغم طبیعتی سرد و تر دارد.
این اخلاط به‌طور طبیعی با یکدیگر تعامل و تعادل دارند، در مسیر گردش خون و بافت‌های بدن به میزان مشخص و متعادلی قرار گرفته‌اند و وظایف ذاتی خود را انجام می‌‌دهند. اگر کیفیت یا کمیت هر یک از این اخلاط تغییر کند، بیماری متناسب با خلط غالب ایجاد میشود.
در عالم طبیعت علاوه بر انسان‌ها همۀ موجودات (جاندار و بی‌جان) و حتی بوها، رنگ‌ها، فصل‌ها، سرزمین‌ها، دیدنی‌ها، شنیدنی‌ها و حتی خیالات، خواب‌ها و رؤیاها دارای طبع و اثری خاص هستند. هر مادۀ غذایی بسته به طبع و مزاج خود وقتی وارد بدن شد، موجب تولید اخلاط چهارگانه میشود که یکی از این اخلاط بر دیگران غلبه دارد. مثلاً کاهو طبعی سرد و تر (بلغم‌زا)، زنجبیل طبعی گرم و خشک (صفرا‌زا)، برنج طبعی سرد و خشک (سودازا) و انگور طبعی گرم و تر (خون‌ساز) دارد.
غذاهای گرم
فلفل، گوشت گوسفند، انگور، سیر، دارچین، پیاز، تره، نخود، ریحان، عسل، ارده، خرما، موز، زیتون، گردو، زیره، بادام، پسته، توت، سیاه‌دانه، انجیر، خربزه، کنجد، نمک، بادمجان، نبات، نعنا و… .
غذاهای سرد
ماهی، مرغ، عدس، اسفناج، چغندر، ماست، خیار، باقلا، کاهو، گوشت گاو و گوساله، هندوانه، برنج، گوجه‌فرنگی، قارچ، شکر، کیوی، کاسنی، پنیر، بامیه، شیر، سیب‌زمینی، کدو، مرکبات، زرشک، آلبالو، انار ترش، گیلاس، سرکه، آبلیمو، سماق و… .
هرکس با توجه به طبع و مزاج خود و طبیعت غذاها باید نوع تغذیۀ خود را انتخاب کند. مثلاً فردی که طبیعت گرمی دارد، باید غذاهای سرد و خنک مصرف کند تا حرارت ذاتی او تعدیل، و سلامتش تضمین شود. برعکس فردی که طبع سردی دارد، باید غذاهای گرم مصرف کند و غذاهای سرد کمتر بخورد یا اگر غذای سردی هم مصرف کرد، همراه یا بعد از آن اغذیۀ گرم میل کند تا دچار عوارض غلبۀ سردی، مثل بی‌حالی، ضعف و سستی بدن، خواب‌آلودگی و نفخ معده نشود.
در طب سنتی، هر غذایی مصلحی دارد که سردی و گرمی غذا را متعادل میکند، هضم غذا را بهبود می‌‌بخشد و افزایش خواص غذا را تضمین میکند.
مصلح غذاها
- برنج: زیرۀ سیاه؛
- خیار: نعنا و گل سرخ؛
- کاهو: سکنجبین؛
- ماست: زنیان، شیره و عسل؛[۱۰]
- پنیر: گردو؛
- گوشت گوسفند: سماق؛
- تخم مرغ: دارچین؛
- شیر: گلاب و هل؛
- عدسی: گلپر و آویشن؛
- باقلا: آویشن؛
- انار: گلاب؛
- دوغ: کاکوتی؛
- ماهی: گردو و فلفل سیاه؛
- آبگوشت: دنبه و آویشن؛
- چای سیاه: آبلیمو؛
- مرغ: زعفران.
مزاج مواد غذایی
مواد غذایی گرم و تر (دم)
- لبنیات: کره، ماست چکیده، شیر محلی تازۀ گاو، شیر گوسفند؛
- سیفی‌جات: خربزه، خیار چنبر، طالبی، گرمک؛
- میوه‌ها: انجیر تازه و خشک، انگور، خرما، سیب شیرین، قیسی، گیلاس، گلابی، موز، مویز، بالنگو، اقسام توت، کشمش؛
- ریشه‌ها: انواع ترب، زردک، سیب‌زمینی ترش، شلغم، هویج؛
- سبزی‌جات: شبدر، تربچه، ترب؛
- حبوبات: گندم، اقسام لوبیا؛
- گوشت‌ها: جگر سیاه و سفید، پاچه، زبان، چشم، گوشت گوسفند (بره)، بوقلمون، مرغ محلی، میگو؛
- مغزهای گیاهی: بادام درختی شیرین، بادام زمینی، تخم طالبی، تخم خربزه، کنجد؛
- متفرقه: شیرۀ انگور، روغن کنجد، روغن گاو، دنبه، روغن بادام تلخ، ارده، سمنو، خاکشیر.
مواد غذایی گرم و خشک (صفرا)
- لبنیات: پنیر کهنه؛
- سیفی‌جات: بادمجان، فلفل سبز؛
- میوه‌ها: انبه، به، زیتون، نارگیل؛
- ریشه‌ها: چغندر، پیاز، سیر، کلم قمری، موسیر؛
- سبزی‌جات: برگ چغندر، پونه، نعناع، پیازچه، ترخون، مرزه، تره‌تیزک (شاهی)، جعفری، رازیانه، ریحان، شاهتره، شنبلیله، شوید، کرفس، اقسام کلم بستانی، گزنه، مارچوبه، تره، تره فرنگی؛
- حبوبات: جوی دوسر (چاودار)، لپه، نخود، برنج کته‌ای؛
- گوشت‌ها: آهو، اردک، بلدرچین، گنجشک، شترمرغ، شتر، کبوتر، خروس، کباب، دل گوسفند؛
- مغزهای گیاهی: بادام هندی، بادام درختی تلخ، بادام کوهی، پستۀ کوهی، پسته، تخم آفتابگردان، چلغوز، فندق، گردو؛
- ادویه‌ها: آویشن، اسپند، چای سبز و سیاه، خردل، دارچین، انیسون، زردچوبه، زعفران، زنجبیل، زنیان، زیره، سیاه‌دانه، فلفل، کاکائو، گلپر، وانیل، هل، نمک؛
- متفرقه: روغن زیتون، شیرۀ خرما، عسل، شکر سرخ یا سفید، عرق بهارنارنج.
مواد غذایی سرد و خشک (سودا)
- لبنیات: کشک و قراقوروت؛
- سبزی‌جات: ترشک، ریواس، گشنیز؛
- حبوبات: ارزن، باقلا خشک، برنج (آبکش)، جو، ذرت، عدس، ماش؛
- میوه‌ها: شاه‌توت، تمشک، آلبالو، ازگیل، انار ترش، بالنگ، تمر هندی، زالزالک، زرشک، ذغال‌اخته، سنجد، غوره، کنار، گریپ فروت، لیمو عمانی، نارنج، به ترش، لیموترش، سیب ترش؛
- گوشت‌ها: بز، قلوه، سیرابی و شیردان گوسفند؛
- مغزهای گیاهی: بلوط خوراکی، شاه‌دانه؛
- ادویه‌ها: سماق، نشاسته و قهوه؛؛
- متفرقه: شکر فراورده شده صنعتی، سرکه و آبغوره.
مواد غذایی سرد و تر (بلغم)
- لبنیات: پنیر تازه، خامه، دوغ، ماست، سرشیر، شیر پاستوریزه؛
- سیفی‌جات: خیار، اقسام کدو، گوجه‌فرنگی، هندوانه، کدو حلوایی؛
- میوه‌ها: آناناس، توت‌فرنگی، آلو، آلوچه، انار شیرین، پرتقال، زردآلو، شفتالو، شلیل، کیوی، لیموشیرین، نارنگی، هلو؛
- ریشه‌ها: سیب‌زمینی؛
- سبزی‌جات: اسفناج، بامیه، خرفه، قارچ خوراکی، کاسنی، کاهو، لوبیا سبز؛
- حبوبات: باقلای تازه، نخود سبز؛
- گوشت‌ها: انواع ماهی، مغز گوسفند؛
- مغزهای گیاهی: تخم کدو، تخم هندوانه، خشخاش، به دانه؛
- متفرقه: اسفرزه، گلاب، ماءالشعیر.
قانون دوم : غذای غیرطیب نخورید.
غذاهای مضر مصرف نکنید. ملاکتان برای تغذیه صرفاً لذت[۱۱]، طعم و حلال بودن آن نباشد؛ انگیزۀ تغذیه را خواص آنها قرار دهید.
برخی از کالاهای غذایی طیب نیستند و بر مؤمنان راستین لازم است به‌تدریج از مصرف آن پرهیز کنند.[۱۲] در ادامه مواردی از باب نمونه ذکر میشود:
گوشت گاو[۱۳]، سوسیس و کالباس، نوشابه‌های گازدار، ساندیس، رب گوجه‌فرنگی، کشک مایع کارخانه‌ای، سرکه‌های کارخانه‌ای، آب‌لیموی کارخانه‌ای، انواع لبنیات پاستوریزه، استرلیزه و هموژنیزه، انواع پفک، چیپس، انواع شکلات‌ها، انواع روغن‌های صنعتی در بازار (مایع و جامد)، آدامس‌های مصنوعی، سس مایونز، بستنی‌های صنعتی، انواع نان فانتزی، بیسکوییت‌ها، موز (امروزی)، خیار (امروزی)، هر نوع مواد غذایی کنسروی، چای سیاه، پیتزا، انواع ماکارانی، قند و شکر فراوری‌شدۀ صنعتی، کر‌ۀ گیاهی و مارگارین، مرغ[۱۴] و تخم‌مرغ ماشینی، هرگونه نوشیدنی اسانس‌دار و آب کلردار یا فلورایدی.
قانون سوم : تغذیۀ حسن و طیب را در برنامۀ خود داشته باشید.
خوراکی‌های سفارش‌شدۀ قرآن «حسن» هستند؛ همچون انگور، سیب، عسل، زیتون و شیر. «طیب» هم به خوردنی‌هایی گفته میشود که در روایات بر آنها تأکید شده است. در ادامه مثال‌هایی ذکر میشود:
- روغن: روغن زیتون، شحم گاوی، زرد گاوی، دنبۀ گوسفندی و اردۀ کنجدی (روغن مایع و جامد صنعتی عامل بیماری‌های عروقی و کبدی هستند)؛
- نمک: نمک طبیعی (به‌جای نمک یددار صنعتی)؛
- گوشت: گوشت گوسفند، شتر، بوقلمون، کبک، خروس ارگانیک (گوشت گاو و گوساله و مرغ، به‌ویژه مرغ صنعتی غیرطیب است)؛
- میوه و سبزی: خوردن میوه در فصل خودش، به‌ویژه انجیر، عدس، کاهو، خرمای برنی، گلابی، مویز، انار شیرین همراه با پرده‌های سفید، خرما، سیب، زیتون، خرفه.
قانون چهارم: در تغذیه، تعادل و تناسب را رعایت کنید.
طبع گرم را با سردی و طبع سرد را با گرمی و طبع مرطوب را با خشکی و طبع خشک را با رطوبت معتدل کنیم.
روزی در مجلس منصور، طبیبی هندی به امام صادق؟ع؟ گفت: «شما از طب چه می‌‌دانید؟» امام؟ع؟ فرمودند: «من [طبع] گرم را با [خوراک] سرد و سرد را با گرم و رطب را با یابس و یابس را با رطب معالجه می‌‌کنم. همۀ امور را به خدا وا می‌‌گذارم [و شفا را از خدا می‌‌خواهم] و به آنچه پیامبر اکرم؟صل؟ دستور داده، عمل می‌‌کنم.» سپس فرمودند: «بدان که پر کردن معده سبب هر دردی است و پرهیز [از پرخوری] داروی هر دردی است و بدن را باید به آنچه عادت کرده، تأمین نمود.» مرد طبیب گفت: «مگر طب جز این است؟» امام صادق؟ع؟ فرمودند: «آیا فکر می‌‌کنی من این سخنان را از کتاب‌های طب برگرفته‌ام؟» طبیب گفت: «آری.» امام؟ع؟ فرمودند: «به خدا سوگند آنچه بیان کردم، جز از جانب خداوند نبود.»[۱۵]
قانون پنجم : برخی غذاها را با هم مصرف نکنید.
- مصرف شیر با هر میوه و غذای دیگر غیر از خرما؛
- مصرف تخم‌مرغ با ماهی (عامل قولنج، دندان‌درد و بواسیر)؛
- مصرف غذاهای سرد و گرم با هم (مثل غذای یخچالی و غذای داغ)؛
- مصرف غذاهای متنوع و گوناگون با هم؛
- مصرف همزمان غذاهایی با طبیعت سرد؛
- مصرف همزمان غذاهایی با طبیعت گرم؛
- مصرف سویق با شکر در مردان (عامل ضعف جنسی مردان).
قانون ششم : خوردن برخی غذاها با هم مطلوب است.
- خوردن تخم‌مرغ با پیاز؛
- ماهی با خرما و عسل؛
- ماست با زنیان؛
- کلۀ گوسفند با سویق؛
- پنیر با گردو؛
- سبزی با غذا؛
- خوردن نان قبل و بعد شیرینی؛
- خرما با آب ولرم.
قانون هفتم: به آداب نوشیدنی‌ها توجه کنید.
ممنوعات
- آشامیدن آب بعد از میوه سم است و بعد از انار سمی‌تر؛
- آشامیدن آب سرد بعد از استحمام و هنگامی که معده خالی باشد (مثلاً ناشتا)؛
- آشامیدن آب سرد بعد از شیرینی‌ها (مضر برای دندان‌ها و باعث افتادن زودرس آنها میشود)؛
- آشامیدن آب در حین غذا خوردن و بعد از غذاهای چرب و گوشتی (در غیر این سه مورد، آب بعد از غذا مشکلی ندارد)؛
- زیاد آب نوشیدن؛
- یکباره سر کشیدن آب (عامل امراض متعددی، چون بیماری‌های کبدی)؛
- شب ایستاده آب خوردن؛
- آب خوردن در ظرف مسی؛
- نوشیدن آب در حمام؛
- پختن و خوردن آبی که در آفتاب گرم شده؛
- نوشیدن آب یخ (نوشیدن آب خنک مطلوب است).[۱۶]
[۱]. گروه علوم تربیتی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، مجموعه مقالات تربیتی، ص ۵۷
[۲]. عبس، آیه ۲۴٫
[۳]. مؤمنون، آیه ۵۱٫
[۴]. ر.ک: ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۴، ذیل آیه ۵۱ سوره مؤمنون.
[۵]. در تفسیر اثنی عشری، در ذیل همین آیه نیز اشاره به رابطه صفا و نورانیت قلب و اعمال صالح با تغذیه حلال شده است. روح البیان، ج۶، صص۸۸-۷۷؛ تفسیر اثنی عشری، ج۹، ص۱۴۵٫
[۶]. شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ماده «حَلَّ».
[۷]. علی احمدی‌میانجی، مکاتیب الرسول؟صل؟، ج۱، ص۱۰۰٫
[۸]. سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز جمعه تبریز، پایگاه اینترنتی وزارت بهداشت (۱۶/۱۲/۹۴).
[۹]. این بحث بصورت اجمالی در فصل سوم و به تفصیل در کتاب «طبعم لطیف» است تبیین خواهد شد.
[۱۰]. امام رضا؟ع؟: «من أراد أکل الماست و لا یضره فلیصب علیه الهاضوم.» قلت له: «و ما الهاضوم؟» قال: «النانخواه»؛ هرکسی می‌‌خواهد ماست مصرف کند و به بدنش ضرر نرساند، باید مقداری هاضوم روی آن بریزد.» پرسیدم: «هاضوم چیست؟» فرمودند: «نانخواه.» در توضیح نانخواه نوشته‌اند همان زنیان است.» محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ج۶، ص۳۳۸٫
[۱۱]. امام صادق؟ع؟: «إِنَّ أَوَّلَ مَا عُصِی اللَّهُ بِهِ سِتٌّ حُبُّ الدُّنْیا وَ حُبُّ الرِّئَاسَۀ وَ حُبُّ الطَّعَامِ وَ حُبُّ النِّسَاءِ وَ حُبُّ النَّوْمِ وَ حُبُّ الرَّاحَۀ؛ نخستین چیزهایی که با آنها به خدا نافرمانی شد، شش چیز است: دوست داشتن دنیا، دوست داشتن ریاست، دوست داشتن غذا، دوست داشتن زن‌ها، دوست داشتن خواب و دوست داشتن راحتی.» محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۶۰٫
[۱۲]. <یا أَیهَا الرُّسُلُ کلُوا مِنَ الطَّیبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ؛ ای رسولان! از غذاهای پاکیزه (حلال) تناول کنید و به نیکوکاری و اعمال صالح بپردازید که من به هرچه می‌‌کنید آگاهم.> مؤمنون، آیه ۵۱٫
[۱۳]. خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث نویسنده : محمدی ری‌شهری، محمد جلد : ۱ صفحه : ۵۵۳
[۱۴]. امیرالمؤمنین علی(ع) «مرغ، خوک پرندگان است.» ؛ کلینی، کافی، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۳ ش، ج ۶، ص ۳۱۲٫
[۱۵]. «یا أبا عبدالله! أترید مما معی شیئا؟» قال: «لا فإن معی ما هو خیر مما معک.» قال: «وما هو؟» قال: «اداوی الحار بالبارد والبارد بالحار والرطب بالیابس والیابس بالرطب وأرد الامر کله إلی الله عزوجل و استعمل ماقاله رسول الله؟صل؟ واعلم ان المعدۀ بیت الداء و اعود البدن ما اعتاد.» فقال الهندی: «وهل الطب إلا هذا؟» فقال الصادق؟ع؟: «أفترانی من کتب الطب اخذت؟» قال: «نعم.» قال: «لا والله ما أخذت إلا عن الله سبحانه.» شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۹۹؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰، ص۲۰۷٫
[۱۶]. ر.ک: دراسه فی طب آل الرسول المصطفی؟عهم؟؛ حلیۀ المتقین؛ موسوعه النبی؟صل؟ و اهل‌بیته؟عهم؟ فی الطب.
کت از نگاه قرآن و حدیث نویسنده : محمدی ری‌شهری، محمد جلد : ۱ صفحه : ۵۵۳
[۱۴]. امیرالمؤمنین علی(ع) «مرغ، خوک پرندگان است.» ؛ کلینی، کافی، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۳ ش، ج ۶، ص ۳۱۲٫
[۱۵]. «یا أبا عبدالله! أترید مما معی شیئا؟» قال: «لا فإن معی ما هو خیر مما معک.» قال: «وما هو؟» قال: «اداوی الحار بالبارد والبارد بالحار والرطب بالیابس والیابس بالرطب وأرد الامر کله إلی الله عزوجل و استعمل ماقاله رسول الله؟صل؟ واعلم ان المعدۀ بیت الداء و اعود البدن ما اعتاد.» فقال الهندی: «وهل الطب إلا هذا؟» فقال الصادق؟ع؟: «أفترانی من کتب الطب اخذت؟» قال: «نعم.» قال: «لا والله ما أخذت إلا عن الله سبحانه.» شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۹۹؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰، ص۲۰۷٫
[۱۶]. ر.ک: دراسه فی طب آل الرسول المصطفی؟عهم؟؛ حلیۀ المتقین؛ موسوعه النبی؟صل؟ و اهل‌بیته؟عهم؟ فی الطب.