معرفی و نقد کتاب «نهادینه سازی ارزش‌ها در دانش آموزان»
حجت الاسلام ابوالفضل ابوالقاسمی
معرفی و نقد کتاب «نهادینه سازی ارزش‌ها در دانش آموزان»
توصیف اثر
در خصوص معرفی و نقد کتاب: نهادینه سازی ارزش‌ها باید به این نکته توجه داشت که، با توجه به عنوان، هدف از این اثر تثبیت و درونی‌سازی ارزش‌های اخلاقی در دانش‌آموزان است؛ هدفی که کتاب از آن به (تبدیل ایمان مستودع به مستقر) یاد می‌کند. کتاب با صرف‌نظر کردن از ساختاری که ارائه شده دارای دو مطلب اساسی است:
نخست:
نوعی نظام تربیتی که در آن ارزش‌های دینی را در پنج محور خلاصه می‌کند که این محورها عبارت‌اند از:
_ ارتباط با پروردگار
_ ارتباط با امام معصوم :
_ رعایت تقوا
_ رعایت سنت و سیره (ادب و آداب)
_ داشتن روحیۀ تعاون، انفاق و ایثار
دوم:
ارائۀ شیوه و فرایندی برای نهادینه‌سازی این ارزش‌ها.
در این کتاب مراحل نهادینه شدن یک ارزش به شرح زیر است:
معرفت، تمرکز، تمرین، تکرار مداوم عمل صالح.
نتیجه: استحکام ایمان
به باور نگارنده اگر کسی یک ارزش اخلاقی مشخص و جزئی مانند بسم‌الله الرحمن الرحیم را طی شش هفته (چهل روز) در قالب برنامۀ خاص تربیتی تکرار کند، این ارزش اخلاقی در او تبدیل به ملکه می‌شود.
شیوۀ تکرار هر هدف در هر محور به‌گونۀ زیر است:
روزی ده دقیقه، هر هفته یک طرح درس، هر چهل روز اردوی یک‌روزه.
نگارنده مدل مفهومی طرح نهادینه‌سازی را در قالب سه مرحله بیان کرده است که این مراحل عبارت‌اند از:
_ بیرونی‌سازی (ارائۀ ارزش‌ها در قالب طرح درس)
_ عینی‌سازی (ارائۀ مصادیق واضح از ارزش‌های مشخص و معین)
_ درونی‌سازی (ورود دانش به زندگی دانش‌آموز، تکرار عمل)
این کتاب برای پیاده‌سازی ارزش‌های اخلاقی در هر مرحله ابزارهای گوناگونی را پیشنهاد می‌دهد. این ابزارها که در سه سطح مکمل پیاده‌سازی طرح به شمار می‌آیند، عبارت‌اند از:
_ ارائۀ الگو در مدرسه و خانواده
_ تشویق رفتارهای ارزشی
_ خودارزیابی و سنجش رفتار
به باور نگارنده برای تحقق نهادینه‌سازی باید از اصول عملیاتی زیر تبعیت کرد:
_ گوش دادن
_ نگاه کردن
_ اندیشیدن
_ عمل کردن
کتاب نهادینه سازی ارزش‌ها تلاش می‌کند به‌صورت جزئی با ارائۀ سازوکارهای متنوع طرحی اجرایی را در اختیار مخاطب قرار دهد، برای نمونه برخی پیشنهادهای سازوکارهای طرح نهادینه‌سازی عبارت‌اند از:
_ چاپ و نصب بنر
_ تهیۀ کارت‌ها و کاتالوگ‌ها
_ حفظ آیات و روایات مرتبط
_ نصب تابلوها
_ برگزاری مسابقات جمله‌نویسی، شعر و نقاشی
_ برگزاری جلسات بحث گروهی
_ توزیع کتاب‌های مرتبط
_ نمایش هنری و خطاطی و نقاشی
_ اجرا در زنگ ورزش
کتاب نکات پیشنهادی جزئی دیگری را در قالب شیوۀ تثبیت در مدرسه ارائه کرده است که این پیشنهادها عبارت‌اند از:
_ تشویق جمعی
_ اجرای پانتومیم
_ اجرای نمایش
_ دادن طرح برای نقاشی
_ کاردستی
_ استفاده از ضرب‌المثل
_ خواندن شعر
_ بحث گروهی
_ مسابقه و حل جدول
_ تهیۀ فیلم و کلیپ
_ قصه‌گویی
_ اجرای مراسم مناسب
_ طراحی ورزش و بازی متناسب
از نکات مهم کتاب توجه به عناصر مهمی است که در مسیر نهادینه‌سازی ارزش‌ها کمتر به آن توجه می‌شود. این نکات عبارت‌اند از:
_ تمرکز روی یک موضوع
_ تمرین فراوان
_ تکرار فراوان چهل‌روزه
_ پرهیز از طرح موضوعات پراکنده
همچنین کتاب نهادینه سازی ارزش‌ها، پیشنهادهای مختلفی را برای ارزیابی نهادینه‌سازی ارزش‌ها در مدرسه ارائه می‌دهد، این پیشنهادها عبارت‌اند از:
_ نصب جدول دایره‌ای‌شکل در کلاس هر دو هفته و آمارگیری و بایگانی و نموداری کردن
_ مشاهده در کلاس و مدرسه و ثبت رفتار
_ تهیۀ نمودار از پرسش‌نامه‌ای که در پایان ترم به اولیای کلاس داده می‌شود
_ جلسات نمایندگان کلاس‌ها
_ جلسۀ نهایی با معلمان و مربیان و مدیران در پایان ترم و جمع‌بندی برای سال‌های آینده
نکاتی دربارۀ اثر
نقاط قوت
- کتاب موضوع بسیار مهمی را بررسی کرده است. بحث نهادینه‌سازی ارزش‌ها از موضوعات بسیار مغفول در آموزش‌وپرورش و یا در حوزۀ تربیت عمومی است.
- نگارنده تلاش کرده تا تنها به طرح مسئله نپردازد، بلکه با ارائۀ راهکارهای جزئی و نمونه‌های عملی قابل‌قبولی را برای مربیان، اولیا و دانش‌آموزان مشخص کند.
- توجه به دو عنصر تکرار عمل و ارزیابی از نکات ممتاز کتاب است؛ عناصری که نقش حیاتی در مسیر نهادینه‌سازی ارزش‌ها دارند.
- کتاب پیشنهاد خود در قالب برش‌های مختلفی برای مربیان، اولیا و دانش‌آموزان ارائه کرده که این نکته نیز از محاسن کتاب است.
- ارائۀ پیشنهادهای اجرایی و قالب‌های عملیات نکتۀ دقیق دیگری است که این کتاب کم‌حجم از آن غفلت نکرده.
- توجه کتاب به ارائۀ الگویی‌هایی مناسب در مدرسه و خانواده نیز قابل‌تحسین است. نگارنده تأکید درستی بر نهادینه شدن ارزش‌ها در درون مربیان و والدین قبل از دانش‌آموزان و متربیان دارد که سخنی سنجیده و دقیق است.
- در نهایت به نظر می‌رسد علاوه بر مطالعات نگارنده، تجربیات میدانی سبب غنی‌سازی بیشتر کتاب شده است.
نکات قابل‌تأمل در نقد کتاب
نکته اول
نگارنده پیشنهاد نهادینه‌سازی خود را بر پایۀ یک نظام منطقی از ارزش‌ها ارائه می‌کند که به نظر می‌رسد این نظام کم‌دقت، کلی و دارای نقایص متعدد است. برای نمونه محورهای نظام فکری پیشنهادی کتاب پنج محور است که عبارت‌اند از ارتباط با خدا، معصومین، تقوا، سنت و سیره (آداب) و روحیۀ تعاون و ایثار.
- به نظر این نظام از منطق کامل و دقیقی برخوردار نیست. برای نمونه روشن نیست که چه اهداف جزئی یا تفصیلی‌ای ذیل محور ارتباط با خدا قرار دارد؟ چرا تقوا در عرض ارتباط با خدا و دیگر اهداف قرار گرفته؟ آیا بیان کلی آداب یا روحیۀ تعاون و ایثار برای یافتن اهداف تفصیلی ذیل آن کافی است؟ این محورها چه ارتباط‌هایی با هم دارند؟ جایگاه ارزش‌گذاری این اهداف چگونه است؟ و…
- این خلل سبب شده تا ارائۀ پیشنهاد نگارنده برای اهداف جزئی با ضعف‌های متعددی همراه شود.
- اهداف جزئی متعددی مانند خرید نان، جمع کردن جا، جمع کردن سفره، شیوۀ احوالپرسی، توجه به مدیریت زمان، توجه به آداب ارتباط با رسانه‌های جمعی و شبکه‌های مجازی و ده‌ها نمونه‌ای که طرحی این‌چنینی ناگزیر از ارائۀ آن است.
تکته دوم
نکته دیگری که نیازمند توجه است تفاوت سنین یا مقاطع مختلف است. کتاب توجه کافی در تمایز میان سنین ابتدایی، متوسطۀ اول و دوم ارائه نمی‌کند. با اینکه به‌روشنی در برنامۀ خود سنین ابتدایی را ذکر کرده.
نکته سوم
نگارنده علی‌رغم اینکه در بحثی کوتاه به اهمیت نهادینه‌سازی برای خود دانش‌آموزان پرداخته، اما به‌سرعت از آن عبور کرده؛ نکته‌ای که به نظر بیش‌ازپیش برای اجرای طرح نیازمند آن هستیم، چراکه آگاه‌سازی مخاطبان از این طرح سبب همراهی و درک درست از تمرین ارزش‌های اخلاقی را به دنبال دارد.