زندگینامه ام فروه مادر امام صادق علیه السلام
زندگینامه ام فروه مادر امام صادق علیه السلام
نام و لقب:
نام او فاطمه یا قربیه دختر قاسم بن محمد بن ابی بکرپسر بانوی پاک سیرت،اسماء بین عمیس، یکی از یاران باوفا و اصحاب خاص امام زین العابدین علیهم السلام است. مادرش را اسماء، دختر عبد الرحمن بن ابى بکر ذکر کرده اند. او بعد از ازدواج با امام باقر علیهم السلام معروف به« ام فروه» شد.[۱]
ام فروه بانوی معظمه ای بود که در دامن سیادت قاسم بن محمد بن ابی بکر تربیت شده و گویند او از طرف پدرش بنا بر روایتی خواهر شهربانو ملکه دیگر ایرانی« جهان بانویه» را به همسری گرفته است و از این پیوند مقدس فاطمه نابغه علم و ادب بوجود آمد و از جدش حضرت سجاد می شنید که ناشر علوم جلی و خفی خواهد.[۲]
پاسخ به یک شبهه: (ام فروه از نسل ابوبکر)
این که نسب مادرگرامی امام صادق علیه السلام ، جناب « ام فروه » منتهی می شود به ابوبکر ،مساله ای مسلم و قطعی است و شهرت روایی و تاریخی دارد
قرآن می فرماید:«خداوند شکافنده دانه و هسته است، زنده را از مرده خارج مى سازد و مرده را از زنده، این است خداى شما پس چگونه از حق منحرف مىشوید؟ »[۳] از روایاتى که در تفسیر این آیه یا آیات مشابه آن از امامان اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده است استفاده مى شود که حیات و مرگ مادى نیست بلکه حیات و مرگ معنوى را نیز در بر مى گیرد . افراد با ایمانى را مى بینیم که از پدرانى بى ایمان به وجود مى آیند، و افراد شرور و آلوده و بى ایمانى را مشاهده مى کنیم که از نسل افراد پاکند، و قانون وراثت را با اراده و اختیار خود نقض مى کنند که این خود یکى دیگر از نشانه هاى عظمت آفریدگار است که چنین قدرت اراده اى به انسان بخشیده است.[۴]
حضرت ام فروه مصداق بارز آیه و تولد زنده دل از مرده دل ، بوده و نشانه قدرت خداوندی محسوب می شده است که یک بانوی پاک و مطهره و طاهره و مومنه از نسلی به دنیا آمد که ریشه آن نسل بازگشت می کرد به ابوبکر که عداوت و دشمنی او با آیین الهی و اهل بیت علیهم السلام قطعی بوده و قساوت قلبش و انحراف او از حق و حقیقت و ایمان و اسلام حقیقی قابل شک و تردید نمی باشد ، این هم طبیعی است ، زیرا ام فروه در دامان قاسم و محمد بن ابی بکر ، رشد کرده بود که هر دو از شیعیان خالص علی علیه السلام بودند و آنان هم مصداق « خروج زنده از مرده » محسوب می شدند.[۵]
تولد ام فروه:
قاسم میل و گرایش وافری به دختر عمویش اسماءبنت عبد الرحمن داشت. نجابت اسما او را به یاد نیکی های مادربزرگش اسماءبنت عمیس می انداخت. با توجه به تمایل دو خانواده به هم،به زودی مراسم خواستگاری صورت گرفت و اسماء و قاسم ازدواج کردند.یکی از برکات این زندگی نورانی تولد فرزندانی بودکه هر کدام در نوع خود منشا خیر و برکت بودند، اولین فرزند ایشان دختری بود که آن را فاطمه نامیدند[۶] آری او همان ام فروه بود.
ازدواج با با امام باقر علیهم السلام:
امام سجاد علیهم السلام فرزندان متعددی داشت که محمد بن علی مشهور به باقر گل سر سبد ایشان بود. او مادری با فضیلت به نام فاطمه بنت الحسن معروف به ام عبد الله داشت که در مقام و منزلت جایگاه والایی داشت و به اسراری از علوم آل محمد صلی الله علیه و آله و کراماتی دست یافته بود. هر روز که اسماء با دخترش فاطمه به حضور ام عبدالله می رسیدند رخساره زیبا و نجیب فاطمه ام عبدالله را به وجد می آورد. اسماء یک روز فهمید که در حضور جمعی سخن از خواستگاری خانواده امام باقر علیهم السلام از دخترشان به میان آمده و شوهرش با کمال میل و رغبت اینچنین پاسخ داده است اختیار دخترم در اختیار مولایمان حضرت علی بن الحسین علیهم السلام است. [۷] بالاخره در یکی از روزهای فرخنده ، در مدینه این ازدواج با برکت صورت گرفت.خانه های اهل مدینه به ویژه بنی هاشم غرق در شادی شدند.
فرزندان ام فروه:
در هشتاد و سومین سال از هجرت پیامبر(ص)، و در بزرگداشت میلاد آن حضرت اولین فرزند پسر ام فروه به دنیا آمد لحظاتی بعد این مولود با برکت را به جدش امام زین العابدین علیهم السلام و پدرش امام باقر علیهم السلام رساندند. امام درحالی که به صورت نیکوی مولود می نگرست زیر لب شکر و ثنای الهی می گفت ، او می دانست که این طفل همان دریای مواج علوم آل محمد صلی الله علیه و آله خواهد بود و همان کسی است که ششمین اختر نورافشان آسمان امامت وهدایت در وی متجلی خواهد گشت. [۸] روز بعد همه فهمیدند که امام باقر علیهم السلام نام فرزند را جعفر(رودخانه فیاض و نهر مواج) نهاده است.
فرزند دوم ام فروه عبد الله نام داشت. او بعد ها به مقامات معنوی فروانی نائل گشت و همواره از وی به عنوان انسان کامل یاد می شد. پسر او اسماعیل از یاران خاص عمویش صادق علیهم السلام محسوب می شد. و همچنین دختر عبد الله به دلیل شدت زهد و تقوی به ام خیر مشهور گردید[۹] پایان عمر عبدالله بسیار دردناک بود ، وی به نقل از شیخ مفید به دست یکی از حکام اموی به شهادت رسید
فضائل بانو ام فروه:
الف) راوی حدیث:
یکی از افتخارات مهمی که در طول حیات پربرکت این بانوی پرفیض نصیب وی شد قرار گرفتن نام وی در فهرست راویان اخبار آل محمد صلی الله علیه و آله است.جالب است بدانیم آن بزرگوار نه تنها روایت از همسر بزرگوارش حضرت باقر علیهم السلام نقل می کرد، بلکه فرزند وی که اکثر روایات و احادیث گران سنگ شیعه به وی برمی گردد یعنی حضرت صادق علیهم السلام نیز از مادر خود روایت می نمود. روشن است این مرتبت از قرار گرفتن در پرتو و شعاع دو نور امام معصوم سرچشمه می گیرد ولی از سوی دیگر قابلیت و استعداد فرد را نیز نشان می دهد از همین نکته پی به عظمت روحی بانو ام فروه می بریم که در مسیر آرمان های شوهر معصوم و امام خویش همواره قدم برداشته و در نشر اخبار ایشان می کوشید
علامه مامقانی ام فروه را از زمره زنان راوی حدیث و اورا ثقه می داند زیرا همواره باتقوا و نیکوکار بود.[۱۰]
یکی از احادیث بسیار قابل توجهی که ام فروه از همسرش امام باقر علیهم السلام نقل نموده است روایتی پیرامون طلب آمورزش برای شیعیان و مرتبط با مسئله شفاعت است. امام صادق علیهم السلام می فرماید: «مادرم ام فروه از پدرم امام باقر علیهم السلام نقل می کرد که ایشان می فرمود: ای ام فروه من هر روز و شب، هزار مرتبه از خداوند برای گنهکاران از شیعیان پیامبر صلی الله علیه و آله طلب آمورزش می کنم به جهت اینکه ما بر بلایا و مصائب شکیبا هستیم زیرا ثواب آن را نیک می دانیم ولی آنها با اینکه این مقدار آگاهی را ندارند،باز هم در بلایا ومصائب صبورند.»[۱۱]
روایت دیگر درباره نماز است: «ام فروه از طریق فرزندش امام صادق علیهم السلام نقل کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است : بهترین اعمال ،نماز اول وقت به جا آوردن است»[۱۲]
ب) مقام فقاهت:
فقه در اصل و اساس زندگی بشری و تعیین کننده کوچکترین و جزئی ترین مسائل تا قضایای کلان جوامع است، شکل کامل و جامع آن در فقه آل محمد(ص) وارد شده است.ام فروه از معدود همسران امامان معصوم است که در فقاهت به جایگاه سترگ و رفیعی دست یافته بود [۱۳] وی وظیفه ارشاد و تعلیم زنان معاصر با آن ایام را در مدینه به خوبی انجام می دادو و از این طریق قشر مهم بانوان و سایر بانوان را که به سبب محدودیت ها از فیض علم حدیث و فقه محروم بودند را از نهر مواج علمش که برگرفته از اقیانوس علوم همسر و فرزندش بود، سیراب می نمود.
عبدالاعلی از یاران و اصحاب امام باقر علیهم السلام و امام صادق علیهم السلام نقل نوده است. او می گوید:« روزی ام فروه همسر امام را دیدم که با ظاهری ناشناس در کنار کعبه مشغول طواف بود. وی پس از طواف، با وقار و احترام به سوی حجر الاسود شتافت و با دست چپ مشغول استلام حجر گردید. ناگاه یکی از اشخاص مخالف با خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله که ادعای فقاهت و علم داشت، به ام فروه گفت: درسنت نبوی و شریعت الهی استلام با دست چپ خطاست! ام فروه پاسخ دادک ما از خاندانی هستیم که از علم شما بی نیازیم. [۱۴]
این بانوی گرامی به سبب ارتباط پدرش قاسن بن محمد با امام زین العابدین علیهم السلام از علوم آن حضرت نیز بهره ای داشت و به نحوی که روایات متععدی از امام زین العابدین علیهم السلام نقل کرده است. مسعودی در کتاب اثبات الوصیه می گوید: «وی (ام فروه) از متقی ترین زنان معاصر خود بود و علاوه بر آن روایات متععدی از امام زین العابدین علیهم السلام نقل کرده است.»[۱۵]
ج) وکالت از طرف امام معصوم علیهم السلام:
امامان بزرگوار، برای تسهیل ارتباط با مسلمانان روش های خاصی داشتند. یکی از این روش ها تعیین نماینده و وکیل بود. وکلای امام هر کدام خصوصیات روحی و امتیازات قابل توجهی داشتند تا بتوانند به این افتخار نائل شوند. در بین همسران جلیل القدر معصومین علیهم السلام ،سه بانو به این مقام دست یافته اند. سمانه مادر امام هادی علیهم السلام دارای اختیارات خاصی از جانب فرزندش بود. ام فروه و عروسش حمیده، همسر امام صادق علیهم السلام و مادر امام کاظم علیهم السلام وکالت تامه در رسیدگی به امور زنان بدون سرپرست، حقوق شرعی که از طرف امام صادق علیهم السلام به آن می رسید را پرداخت نمایند.
این مسئله جدای از شان ام فروه و علم و بصیرت او به جزئیات شرع منور، حاکی از ارتباط ویژه او با همسرش و همچنین روایتگر روابط بسیار نورانی وی با عروسش حمیده بوده است
امام موسی کاظم علیهم السلام می فرماید: «همانا پدرم امام صادق علیهم السلام مادرم حمیده و مادر بزرگم ام فروه را برای پرداخت حقوق اهل مدینه وکالت داده بود.[۱۶]
ام فروه از نگاه امام صادق علیهم السلام:
امام صادق علیهم السلام در معرفی مادر بزرگوارش ام فروه می فرمایدک « کانت ام ممن آمن و اینت و احسنت و الله یحب المحسنین»« همانا مادرم ام فروه، از جمله زنانی بود که ایمان به حقایق هستی و یقین و باور والایی به آن داشت و از نیکوکاران والامقامی بود که خداوند آن نیکوکاران را دوست دارد.»[۱۷] بنابراین با این اوصاف او زنی نمونه و کامل بیان شده است همان بانویی که به جهت مقامات والای روحی، مومنین فرزندش امام صادق علیهم السلام را« ابن المکرمه» یعنی فرزندزن بزرگوار و کریم خطاب می نمودند.[۱۸]
در مورد ائمه معصومین علیهم السلام تنها در مورد حضرت زهرا سلام الله علیها است که تمامی این بزرگواران به عنوان بنی فاطمه نامبرده می شوند. بنابراین شرف بزرگی برای ام فروه بود که به فرزندش لقب ابن المکرمه بدهند. زیرا این بانوی بزرگ، فوق العاده مورد تکریم و احترام حضرت باقر علیهم السلام و حضرت صادق علیهم السلام و سایر منسوبین از خاندان علویان بوده و همه جا به بزرگی وی را یاد می نمودند
داستان بیماری ام فروه:
در سال ۹۰ هجری مرض ساری و خطرناک آبله در مدینه بروز کرد و عده‌ای از کودکان مبتلا شدند. با این که امام جعفر صادق علیه السلام در آن موقع هفت ساله یا ده ساله بود (بسته به تاریخ تولد او) و کودکان در سن هفت یا ده سالگی کمتر از خردسالان مبتلا به آبله می‌شوند ام فروه با فرزندان خود از جمله امام جعفر صادق علیه السلام از مدینه رفت تا این که بوی بیماری فرزندان وی را بیمار ننماید و در گذشته برای مبتلا نشدن به آن بیماری چاره‌ای غیر از این نبود که از شهر آلوده به مرض بگریزند و به جائی بروند که در آن آبله نباشد.
(ام فروه) با فرزندانش به (طنفسه) که از نقاط ییلاقی مدینه بود رفت. ام فروه بعد از سکونت، اطمینان حاصل نمود که فرزندانش مبتلا به آبله نمی‌شوند غافل از این که مرض خطرناک به خود او سرایت کرده بود .وقتی ام‌فروه بیمار گردید مثل تمام بیماران آبله نمی‌دانست که مبتلا به آن بیماری خطرناک گردیده تا این که اولین تاول آبله در بدن او نمایان شد و چون زنی با سواد بود دانست که مبتلا به آبله گردیده و به جای این که در فکر خود باشد به فکر فرزندانش افتاد و گفت که فوری آنها را از طنفسه دور کنند و به جایی ببرند که در آنجا آبله نباشد و امام جعفر صادق علیه السلام و عبدالله را از آنجا دور کردند و به روستای دیگر بردند. در مدینه به امام محمدباقر علیه السلام اطلاع دادند که همسرش در طنفسه مبتلا به بیماری آبله شده است و چون آن بیماری یک مرض خطرناک بود محمدباقر علیه السلام که برای رفتن به طنفسه کلاس درس خود را تعطیل کرد قبل از عزیمت به آن روستا بر مزار پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله که در همان مسجد یعنی محضر تدریس بود رفت و از روح پیغمبر صلی الله علیه و آله خواست که همسرش را شفا بدهد.
وقتی ام فروه شوهر را دید گفت چرا به این جا آمدید مگر به شما نگفته بودند که من مبتلا به آبله شده‌ام مگر نمی‌دانید که نباید به عیادت بیماری که آبله گرفته رفت زیرا عیادت کننده ممکن است بیمار شود. امام محمدباقر علیه السلام جواب داد: من از روح پیغمبر درخواست کرده‌ام که تو را شفا بدهد و چون به تاثیر روح ایمان دارم می‌دانم که تو شفا خواهی یافت و من هم مبتلا به بیماری نخواهم شد.
ام‌فروه همانطور که محمدباقر علیه السلام گفت از بیماری رهائی یافت و نقصی هم در او به وجود نیامد و شفای آن زن از نوادر می‌باشد برای این که بیماری آبله به ندرت به بزرگسالان سرایت می‌نماید و اگر سرایت کند بعید است که بیمار بهبود حاصل نماید. (قبل از به وجود آمدن آبله‌کوبی، بیماری آبله خیلی خطرناک بود و به خصوص برای بزرگسالان مهلک بشمار می‌آمد. ام‌فروه بعد از مداوا به مدینه مراجعت کرد ولی چون هنوز بیماری آبله در مدینه بود فرزندانش را به شهر نیاوردتا بیماری کامل از مدینه ریشه کن شود.[۱۹]
وفات ام فروه:
تاریخ درباره زمان وفات این بانوی وارسته مطلبی ارائه نکرده است .تنها اینکه ایشان در بقیع در کنار همسر و فرزند گرامیش مدفون می باشد.
[۱] عوالم العلوم بحرانی ، ج ۲ ص ۱۱۶۰
[۲] عمادالدین حسین اصفهانی،زندگانی حضرت امام صادق علیهم السلام ص ۳۱
[۳] انعام ۹۵
[۴] تفسیر نمونه ج ۵ ص ۳۵۷
[۵] پیام امام امیر المومنین ج ۳ ص ۱۳۲_ مستدرکات رجال ، ج ۶ ص ۲۵۳
[۶] الانوار البهیه، ص ۱۲۷
[۷] قاموس الرجال جز ۸ ص ۴۹۱
[۸] کافی ۱:۴۴۲، ح ۳ ، عیون اخبار رضا علیهم السلام ۱:۲۴ ح، غیبت نعمانی
[۹] منتهی الامال ج ۲ ،ص ۱۳۵
[۱۰] مامقانی ج ۳ ص ۷۳ من فصل النساء
[۱۱] کافی، ج ۱،کتاب حجه و باب مولد جعفر بن محمد
[۱۲] بحار الانوار ،ج ۸۳،ص۶۳ ،ح ۲۷
[۱۳] انوار البهیه، ص ۱۲۸
[۱۴] کافی، ج ۴، ص۴۲۸، کتاب حج ، الانوار البهیه ، ص ۱۲۷
[۱۵] محدثات الشیعه، ص ۸۹
[۱۶] اصول کافی،ج ۳ ص ۲۱۷، ضمن ح ۵- وسائل الشیعه ۲: ۸۹ ح ۱-من لایحضره الفقیه ۱: ۱۷۸، ح۵۲۹
[۱۷] اصول کافی ج ۱ ص ۴۷۲ ، باب الحجه
[۱۸] رجال الکشی، ص۲۱۲؛ – أنوار البهیه، ص۲۲۹- ریاحین الشریعه ج ۳،ص۱ به نقل از مروج الذهب مسعودی
[۱۹] مغر متفکر جهان شیعه امام صادق علیهم السلام ترجمه ذبیح الله منصوی