مرگ حقیقی در زندگی مجازی
هادی عجمی
پردۀ اول: جامعه و تشکیلات ایمانی
امیرمؤمنان در روایتی(۱) دربارۀ فایدۀ ارتباط با مسجد می‌فرمایند: کسی که به مسجد رفت و آمد می‌کند، یکی از منافع هفتگانه نصیب او می‌شود: ۱٫ برادری مفید و با ارزش در راه خدا، ۲٫ علم و دانش نو، ۳٫ برهان محکم [برای تثبیت عقاید]، ۴٫ کلماتی که موجب هدایت شود، ۵٫ رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می‌شود]، ۶٫ مواعظی که او را از فساد و گناه باز دارد و ۷٫ به علت ترس یا حیا و آبروی خود، گناهی را ترک می‌کند.
این روایت گویای اهمیت عنصر «محیط» در تربیت انسان است؛ محیط است که دوست و همراه انسان را رقم می‌زند. اگر در محیطی مؤمنانه حضور داشته باشیم، ارتباط ما با مؤمنان است و به‌طبع از میان آنها دوستی انتخاب می‌کنیم. نکتۀ مهم، آثار هدایتی محیط‌های ایمانی است. حضور در مسجد انسان را با شنیدن سخنان حکمت‌آمیز و هدایت‌گر مواجه می‌کند. مانند کسانی که صرفاً به‌جهت حضور در مجلس ختم نزدیکانشان به مسجد می‌روند و به احترام صاحب مجلس می‌نشینند، اما نتیجه این می‌شود که در معرض موعظۀ سخنران جلسه قرار می‌گیرند و چه بسا این موعظه‌ها در آنها نیز اثرگذار شود.
نکتۀ جالب این روایت، این است که ارتباط با مسجد و حضور در جمع مؤمنان، توفیقی اجباری برای ترک گناه است! بند آخر روایت می‌فرماید فرد مرتبط با مسجد، به علت ترس از رفتن آبرو، یا حیای از خداوند یا دیگر دوستانش، گناه نمی‌کند. شاید شما بگویید اینکه نفاق است؛ اما امام علیه السلام نه تنها آن را بد نمی‌داند، بلکه تأیید می‌کند. بنابراین اگر ما شرایطی را در جامعه رقم بزنیم و محیطی را فراهم کنیم که افراد، ولو به علت حیا از دیگران، گناه نکنند، کار درستی است.
فلسفۀ آن را نیز می‌توان این‌گونه بیان کرد: خدایی که انسان را آفریده، می‌گوید که او ضعیف است: «خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعیفا»(۲). یکی از آثار ضعف انسان، جوگیری او از محیط است؛ حال که او جوگیر است، چه بهتر که در جو ایمانی قرارش دهیم، که اگر قرار است جوگیر شود، جو خوبی‌ها و مسابقه در خوبی‌ها او را بگیرد. البته باید با هدایت‌بخشی‌های دیگر، ایمان او را به مرور تکمیل و به سوی یقین برد تا ایمانش، بادآورده‌ای نباشد که بادی هم ببردش!
نمونۀ بارز آن، دفاع مقدس است؛ برخی از رزمندگان که در نهایت مفتخر به شهادت شدند، در ابتدا با نگاهی حداقلی به دین و دینداری، یا برای دفاع از وطن وارد شدند؛ اما محیط تربیتی آنجا، آنها را به افزایش ایمان هدایت کرد؛ هرچند در ابتدا، برخی گناهان را نه برای خدا، بلکه براثر خجالت از دیگران انجام ندادند.
پردۀ دوم: جامعه و تشکیلات غربی
آمارهای غیررسمی، بیانگر ضریب نفوذ ۸۰ درصدی اینترنت در کشور است. این درحالی است که متوسط استفاده از اینترنت در دنیا، ۴۶ درصد است. درهمین حال این آمارها از وجود ۴۰ میلیون گوشی هوشمند در کشور حکایت دارد. ۵۳ درصد مردم ایران حداقل عضو یک شبکۀ اجتماعی هستند. ۷۲ درصد جوانانِ ۱۸ تا ۲۹ سال، در شبکه‌های اجتماعی عضویت دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که به صورت میانگین، ایرانی‌ها ۵ تا ۹ ساعت در روز در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند! ۲۰ میلیون کاربر گیم در کشور وجود دارد و سالانه بالغ بر ۱۴.۶ میلیارد ساعت صرف بازی‌های رایانه‌ای و موبایل در ایران می‌شود! کاربران ایرانی به ترتیب از وبگاه‌های ارائه کنندۀ خبر، تبلیغات، بازی و نرم‌افزار و شبکه‌های اجتماعی، بیشترین استفاده را دارند و بعد از آنها استفاده از محتوای آموزشی قرار دارد(۳)
این شبکه‌های وارداتی، همراه خود فرهنگ‌هایی را وارد می‌کند. کسی که به این شبکه‌ها رفت و آمد دارد، احتمالاً یکی از آثار ششگانه نصیب او می‌شود:
- دوستی اینترنتی که در حتی نهایت نیز جنسیت طرف مقابل را متوجه نمی‌شود، ۲٫ آیا فقط با او دوست و می‌خواهد با او ازدواج کند همزمان با چند نفر همین قرار را دارد، ۳٫ اصلاً دوست است یا دشمن (بر اساس یک پژوهش، ۸۵ درصد از دوستی‌های اینترنتی به انحرافات اخلاقی منجر شده و ۹۰ درصد از ازدواج‌های اینترنتی در کمتر از یک سال، به طلاق انجامیده است. در یکی از موارد، دختری ۲۰ ساله عاشق مردی ۴۵ ساله شده بود که خود را جوانی مهندس معرفی کرده و دروغ‌های او بعد از آزارهای فراوان وی آشکار شد.(۴))، ۴٫ اشتغال به لهو و سرگرمی، به‌جای علم و دانش نو(۵))، ۵٫ به جای کلماتی که موجب هدایت شود و مواعظی که او را از فساد و گناه باز دارد، ارسال کلماتی است که موجب هدایت دیگران شود (تجربه استفاده کنندگان از کانال‌های به‌ظاهر خوب شبکه‌های مجازی، این است که کمتر به محتواها دقت می‌شود و بیشتر مطالبی را که خوب می‌دانند، برای یکدیگر بازارسال می‌کنند.)، ۶٫ به علت ترس یا حیا و آبروی خود، گناه می‌کند! (برخی در شبکه‌هایی سودجو قرار می‌گیرند که آنها را با ترساندن از لو رفتن کارهای اشتباهشان، مجبور به کارهای خلاف می‌کنند، یا برخی که در آن شرایط برای اینکه رسوا نشوند، هم رنگ جماعت می‌شوند؛ پسر یا دختری که در دنیای حقیقی، وقتی می‌خواهد با نامحرم صحبت کند، سرش را پایین می‌اندازد و کلماتش را بعد از چندبار ویرایش در ذهن و مؤدبانه می‌گوید، در دنیای مجازی برای کوتاه شدن نگارش و صرفه‌جویی در وقت! «سلام علیکم» اش می‌شود «سلام» و کم‌کم، «خواهش می‌کنم» و «لطفاً»، می‌شود «اوکی». از این راحت‌تر، استیکرهایی که با آن در وقت صرفه‌جویی می‌شود! اما اتفاقی که می‌افتد این است که به مرور، این جوان مؤدب و مؤمن، برای نامحرم، خنده، گل و به مرور دل می‌فرستد و قلوه دریافت می‌کند. تا چشم باز می‌کند، می‌بیند دیگر آن ادب و حیای قبلی را ندارد).
اینها واقعیت‌های بداخلاقی است که در این شبکه‌ها رخ می‌دهد. برخی اصرار دارند که باید فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی کرد؛ پرسشم این است که آیا همه چیز با دانستن حل می‌شود؟ پنهانی بودن هویت و شخصیت نوجوان در فضای مجازی، بهترین وسوسه برای دیدن آنچه در فضای حقیقی نمی‌توان دید، است. آیا با این وسوسه‌ها می‌توان به راحتی مقابله کرد؟ سال‌ها است در راستای فرهنگ‌سازی به شیوۀ غربی، مضرات سیگار روی پاکت‌های آن طراحی می‌شود، آیا مصرف آن کم شده است؟ آیا مشکل ندانستن آسیب‌های آن است؟
بی‌پرده با مربی: راهکارها
راهکار اصلی همان بازگشت فعال، به دنیای حقیقی است. اگر مربی و خانواده، دنیای حقیقی دانش‌آموز را در فضاهای سالم پرکنند، در کنار بهره‌وری از آثار حضور در آن فضاها -همان گونه که در روایت آمد- از آسیب‌های مجازی شدنِ زودهنگام نوجوانان نیز جلوگیری می‌شود. شما به هر اندازه که بخواهید به تعبیر امروزی فرهنگ‌سازی کنید، با ضعف نوجوانی و باز بودن فضای مجازی در ایران، راهی جز دور کردن ذهن نوجوان از آن محیط ندارید. فقط یه سیم‌کارت هم قیمت یک پفک! نوجوان شما را وارد فضایی می‌کند که نوجوان آمریکایی هم سیم‌کارتش این نامحدودی در دسترسی را ندارد.
راهکار میانی ترسیم حضوری مفید و حداقلی است. حضوری همراه کنترل. مثلا خوب است لپ‌تاپ با تبلتی که به اینترنت متصل است، مشترک میان شما و فرزندتان باشد. حضور حداقلی با تعریف نوع و ساعات حضور در فضای مجازی میسر است. خوب است پیشاپیش او را از خطرهایی که در کمینش هستند و عاقبت آنها خبردارش کنید. خوب است نرم افزارهای جذاب و مفید در اختیارش قرار دهید. اما بدانید با گستره و سبک شخص‌محوری شبکه‌ها، روز به‌روز امکان نظارت مستقیم شما کمتر می‌شود؛ لذا لازم است همان راهکار جذاب‌سازی فضای حقیقی و پر کردند اوقات فراغت نوجوانان را اولویت قرار دهید. به فرموده امیرمؤمنان در تربیت، لازم است قبل از اینکه قلب جوان قساوت گرفت، ایمان او را تقویت کرد.(۶)
امید است که مساجد ما بستر فعال و با نشاط حضور نوجوانان باشند؛ خانواده‌ها ارتباط با خانواده‌های مؤمن را تقویت کنند، مربی و والدین، استعدادها و علاقۀ نوجوانان را شناسایی و از آن برای پرکردن مفید وقت آنها بهره ببرند.
پی‌نوشت‌ها:
(۱) وسائل الشیعه، ج٣، ص۴٨٠
(۲) نسا(۴):۲۸٫
(۳) سید مرتضی موسویان (رئیس مرکز فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد)، در همایش فرصت‌های سرمایه‌گذاری و کسب و کار در فناوری اطلاعات و ارتباطات، به نقل از :
www.mehrnews.com/tag/مرکز+توسعه+فناوری+اطلاعات+و+رسانه+های+دیجیتال.
(۴) رییس هیئت مدیرۀ بنیاد صیانت از خانوادۀ قوه قضاییه، به نقل از:
http://diyarmirza.ir/1393/04/85- درصد-از-دوستی-های-اینترنتی-به-انحرافا
(۵) رئیس مرکز ملی فضای مجازی: میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی به عنوان سرگرمی در ایران، مقداری نگران کننده است. (آمار ایرانی‌ها در تلگرام و اینستاگرام، به نقل از :
www.mehrnews.com/tag/مرکز+توسعه+فناوری+اطلاعات+و+رسانه+های+دیجیتال.
(۶) امام علی ع در نامه ای به امام حسن: إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَهِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُک؛ دل جوان ، مانند زمین کشت ناشده است که مى‌پذیرد آنچه در آن افکنده شود. از این رو ، پیش از آن که دلت سخت گردد و خِرَدَت سرگرم شود، به تربیت تو همت گماشتم .(شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه – قم، چاپ: اول، ۱۴۱۴ ق. نهج البلاغه (للصبحی صالح) ؛ ص۳۹۳)