گذری بر ادبیات نوجوان
یادداشت شفاهی آقای رحیم مخدومی
ادبیات نوجوان یکی از عرصه‌هایی است که توجه کمتری در بین نویسندگان، بدان شده است؛ تا جایی که تولیدات کمی را در آن شاهد هستیم. آقای رحیم مخدومی نویسنده‌ای است که آثاری را در زمینۀ نوجوان، از جمله «معلم فراری» و «چه کسی ماشه را می‌کشد؟»، قلمی نموده است. در ادامه یادداشت شفاهی ایشان را با موضوع ادبیات نوجوان می‌خوانیم.
برای صحبت از ادبیات نوجوان، باید در ابتدا ویژگی‌های نوجوان را شناخت و مطابق با آن، مختصات ادبیات نوجوان را نیز به دست آورد. گروه سنی نوجوان، دارای ویژگی‌های خاصی است که از جهتی، نه آن حال و هوای کودکی را دارد و نه از آن پختگی جوانی بهره میبرد. در نگاه روان‌شناسان نیز، نوجوانی سنی است که کودکان رفته رفته استقلال می‌یابند و به احساس اظهارنظر و اظهار وجود می‌رسند. از این جهت، هم در شکل ظاهری و هم در شکل باطنی، نشانه‌ها و آثاری را می‌بینیم که ادبیات نوجوان را مختص به خودشان کرده است.
در شکل ظاهری، بر خلاف کودکان که زبان تصویر برای‌شان جذاب‌تر از نثر است، ادبیات نوجوان نثر محور است. زیرا کودک قدرت تصویرسازی ذهنی کمتری نسبت به نوجوان دارد؛ اما نوجوان به دلیل اینکه حس استقلال بیشتری دارد، علاقه‌مند است که مقلد نباشد و تولیدکننده باشد. بر همین اساس، قدرت تخیّل و تصویرسازی بیشتری دارد. لذا در تولیداتی که برای نوجوان است، بنا بر توانایی‌ای که پیدا کرده، بخشی از زحمت اثر را نوجوان متحمل می‌شود.
در محتوا نیز، آثار مربوط به نوجوان از همین معیار تبعیت می‌کنند. دامنۀ لغات نوجوان خیلی بیشتر شده و مانند دوران کودکی، لازم نیست مطالبی که ارائه می‌شود، صرفاً تک پیامی یا سطحی باشد؛ بلکه با پیچیده‌تر شدن ذهن نوجوان، توانایی درک و و کشف پیام‌های پنهان را -که در لایه‌های زیرین اثر مخفی شده است- دارا می‌باشد. این کشف و شهود برای نوجوان، لذت‌بخش است. در عین حال، پیام‌های متعدد برای نوجوان قابل فهم است و این قدرت را به او می‌دهد که زنجیرۀ این پیام‌ها را بفهمد و درک کند. از این جهت معمولاً برای کودکان رمان و داستان بلند نمی‌نویسند؛ اما رمان‌نویسی برای مقطع سنی نوجوان شروع می‌شود. توجه به تخیل و خیالات که در ذهن نوجوان فعال‌تر شده است، باعث استفاده از گونۀ ادبی افسانه‌ای و تخیلی شده که برای نوجوانان بسیار جذاب است.
نوجوانان در سنی هستند که احساسا‌ت‌شان پرورش می‌یابد. از این رو نویسنده باید پرورش احساسات را -که در لایه‌های پنهان یک اثر ادبی اتفاق می‌افتد- لحاظ کند. تفاوت جدی در این مسئله، در مقایسه با بزرگسال وجود دارد؛ در بزرگسالان عقل بر احساسات غلبه دارد، ولی در نوجوانان بر عکس است و و در ادبیات نوجوان توجه به این مطلب بسیار مهم است.
با توجه به آنچه بیان شد، رمان بیشترین تأثیر را بر روی نوجوان می‌گذارد. هیچ اثری به اندازۀ رمان نمی‌تواند ذهن نوجوان را به تسخیر خود درآورد. حتی رمانی که تبدیل به فیلم می‌شود هم، نمی‌تواند؛ زیرا اگر متن را با تصویر همراه کنیم، قدرت تصویرسازی مخاطب را گرفته‌ایم. او مجبور به پذیرفتن تصاویری است که به او داده می‌شود. به همین خاطر ذهن کمتر درگیر اثر می‌شود؛ برخلاف وقتی که نوجوان با یک اثر مکتوب مواجه است و ذهنش بسیار فعال است و برای خود تصویرسازی می‌کند.
داستان‌های کوتاه نیز مؤثر هستند؛ اما نه به اندازۀ رمان! زیرا در داستان کوتاه، نهایتاً یک جلوه از شخصیت داستان مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ اما در رمان یا داستان بلند، سیری از زندگی شخصیت داستان ارائه می‌شود. نوجوان مدتی با این شخصیت زندگی می‌کند، فراز و نشیب‌های روزگار را همراه او طی می‌کند، این رفاقت پایدارتر و ماندگارتر از یک داستان کوتاه است. گاهی حتی شخصیت رمان‌ها در بزرگسالی هم در کنار نوجوان همراه وی هستند و سعی می‌کند که شبیه قهرمان داستانی که خوانده، باشد.
انواع ادبی شناخته شده در حوزۀ ادبیات، از نمایش‌نامه گرفته تا داستان و شعر، هم‌چنین انواع مختلف داستان از کوتاه تا بلند و رمان، همه گونه‌هایی هستند که جایگاه خود را در ارتباط با نوجوان دارد؛ حوزه‌هایی که در موقعیت‌های مختلف بروز و ظهور می‌کنند. اما مهم‌تر از این، ترغیب نوجوانان به مطالعه و استفاده از این آثار است. وظیفۀ مهمی که یک مربی علاوه بر ایجاد ولع و تشنگی در مخاطب خود دارد، شناسایی آثار خوب و کاربردی از بین آثار متعددی که چاپ می‌شود و ارائۀ آن به مخاطب، تا نوجوان در میان آثار متعدد سردرگم نشود و یا سراغ اثر مضر نرود.
برای این هدف، مجمع ناشران انقلاب اسلامی کار خوبی را با نام «مجموعۀ سیرهای مطالعاتی و بسته‌های پیشنهادی کتاب» ارائه کرده است، که کار را برای کسانی که دنبال کتاب‌های خوب هستند، بسیار راحت می‌کند. به نظر بنده برای نوجوانان، کتاب‌های مجموعۀ «قصۀ فرماندهان» یا «ستارگان درخشان» مناسب و مفید است؛ چون سوژه‌های بسیار ناب و خوبی دارد که الگوهای تاریخ معاصر ما هستند. در یک نوشتار ادبی نوجوان، اولین اتفاقی که ما انتظار داریم، این است که موضوع خوب باشد، سپس نثر خوبی داشته باشد و در نهایت، نویسندۀ خوبی آن را نوشته باشد. این نکته در این مجموعه‌ها اتفاق افتاده و موضوعات بسیار خوبی که الگوهای خوبی برای بچه‌ها هستند، به عنوان محور قلم نویسنده قرار گرفته و نویسندگان نیز، از نویسندگان دفاع مقدس هستند.