کتاب شناسی اندیشه
اشاره:
وقتی در موضوعات گوناگون، سخن از مطالعه و تعمق بیش‌تر می‌شود، اولین گام، شناسایی منابعی است که در آن موضوع بیش‌تر مفید باشند. در این مقاله، به معرفی کتبی مفید در زمینه‌ی اندیشه و باورهای بنیادین پرداخته شده است. این مجموعه با کمک و همفکری جمعی از اساتید و صاحب نظران کانون اندیشه‌ی جوان تهیه و پیش از این تحت عنوان سیر مطالعات اسلامی (سما) منتشر گردیده است.
پرسش‌های اساسی و بنیادین انسان درباره‌ی هستی، آغاز و انجام آن و جایگاه انسان در این میان، بدون تلاش فکری و بهره‌برداری از یافته‌های دیگران، پاسخی نخواهد یافت. علاوه بر این، دستیابی به راه روشن تکامل و شناخت راهنمایان صادق و آگاه، به خواندن و اندیشیدن نیاز دارد. تنها در صورتی می‌توانیم به ایمان صحیح و عمل درست دست یابیم که مبانی اعتقادی خود را از روی تأمل و با دلایل منطقی و قانع کننده ریشه‌دار و مستحکم ساخته باشیم. تحقق این امر، علاوه بر مطالعه، به ارتباط با مراکز و عالمان دینی برای طرح پرسش‌ها و ابهام‌ها نیز احتیاج دارد.
کتاب‌های این بخش را در دو مرحله پیشنهاد می‌کنیم: مرحله‌ی نخست، آثاری درباره‌ی مهم‌ترین مباحث اعتقادی و اصلی‌ترین پرسش‌های فکری است؛ و مرحله‌ی تکمیلی معرفی آثاری است برای دوستانی که می‌خواهند مطالعات خود را تکمیل کنند.
سیر نخست
این مرحله را از مهم‌ترین موضوعی آغاز می‌کنیم که مورد توجه همه‌ی نوجوانان است و پایه و اساس اعتقادات دینی ما به شمار می‌آید:
مبدأ هستی چیست؟ آیا می‌توان آن را شناخت؟ شناخت او چگونه و تا چه حدی برای ما مقدور است؟ ویژگی‌ها و صفات او چیست؟… پاسخ این پرسش‌ها و ده‌ها پرسش اساسی دیگر را در «خدا» می‌توان یافت. در این کتاب، به زبانی ساده و در عین حال استدلالی و قانع کننده، بسیاری از پرسش‌های شما پاسخ داده شده است. البته برای روشن شدن برخی از واژه‌های مباحث این کتاب، می‌توانید از راهنمایی دبیران دینی خود استفاده کنید. در آخرین فصل این کتاب، درباره‌ی فلسفه‌ی خلقت هم بحث شده است.(۱)
برای این موضوع مهم و اساسی، کتاب دیگری را نیز به شما معرفی می‌کنیم:
«فلسفه‌ی خلقت انسان». انسان در طول تاریخ همواره می‌خواسته است بداند که از کجا آمده؟ برای چه آمده؟ و به کجا می‌رود؟ در این نوشته‌ی کوتاه، دیدگاه‌های اندیشمندان و نیز دیدگاه قرآن کریم درباره‌ی این موضوع به اختصار بحث شده و سرنخ‌هایی به خواننده ارایه گردیده است.(۲)
انسان هنگامی که به فلسفه‌ی عمیق و متعالی خلقت خود پی میبرد و جایگاه بلند خود را در نظام هستی می‌یابد، به جست‌وجوی راه کمال و راهنمایان آن می‌پردازد، تا بتواند گوهر وجود خویش را به «اعلی علیین» برساند و آن را شکوفا سازد.
حقیقتاً چگونه می‌توان به هدایت و کمال دست یافت؟ چه کسانی و با چه ویژگی‌هایی می‌توانند انسان را در شاهراه رشد و پیشرفت حقیقی و همه جانبه قرار دهند؟…. این پرسش‌ها را با مطالعه‌ی «راهنما» می‌توان پاسخ گرفت و با تأمل در آن، متوجه نعمتی بزرگ و بی‌بدیل شد؛ نعمتی که ویژه‌ی انسان است و از لطف و دوستی خداوند نسبت به او ریشه می‌گیرد.(۳)
راهنمای بزرگ، پیامبر اکرم(ص) دو عنصر گرانقدر را برای استمرار و تضمین راهنمایی بشریت به یادگار نهادند؛ یکی قرآن و دیگری عترت.
«آشنایی با قرآن کریم» مجموعه‌ای است که نوجوانان را با مفاهیم و شرح آیات قرآن کریم آشنا می‌کند و زمینه‌ی انس آنان را با این کتاب آسمانی فراهم می‌سازد. از این مجموعه‌ی ۳۰ جلدی، که به همت و قلم خانم فرزانه‌ی زنبقی تدوین شده است، دست کم جلد اول، چهارم و سی‌ام آن را مطالعه کنید. حجم اندک هر کدام از جلدها و تصاویر و صفحه‌آرایی جذاب این مجموعه، خواندن آن را آسان می‌سازد. در جلد اول، علاوه بر آشنایی با معنی سوره‌ی حمد، توضیحاتی را از آیات قرآن درباره‌ی ویژگی‌های متقین و منافقین، خلقت انسان، جریان گوساله‌ی بنی‌اسرائیل و… ملاحظه خواهید کرد. در جلد چهارم، معارفی از جزء چهارم قرآن کریم درباره‌ی پایه‌گذاری نخستین خانه‌ی خدا، برتری مسلمانان بر دیگر امت‌ها، قضایای جنگ بدر و احد و… بیان شده است. در جلد سی‌ام نیز با توضیح و شرحی کوتاه درباره‌ی سوره‌های کوتاه و عمیق جزء سی‌ام ـ که بسیاری از آن‌ها را در حافظه‌ی خود دارید ـ آشنا می‌شوید.(۴)
همین جا کتابی را معرفی می‌کنیم درباره‌ی حفظ قرآن. «حفظ قرآن در پنج مرحله» روش جالب و مفیدی را برای شما عزیزان پیشنهاد می‌کند که حفظ قرآن کریم را همراه با درک مفاهیم آن، آسان و سریع می‌سازد. البته در این کتاب تنها حفظ جزء اول قرآن کریم آموزش داده شده است، ولی شما می‌توانید با مطالعه و تأمل در این کتاب، برای حفظ جزءهای دیگر نیز از همین روش استفاده کنید.(۵)
اما درباره‌ی عترت، به معرفی یک کتاب خواندنی و داستانی بسنده می‌کنیم. «۶۳ داستان از زندگانی امام علی(ع)» تا حدودی ما را با سیر و سلوک حضرت علی(ع) و برخی از کرامات آن بزرگوار آشنا می‌سازد.(۶)
آخرین کتابی که در این مرحله معرفی می‌کنیم، کتابی است درباره‌ی آخرین مراحل زندگی دنیوی ما، که اگر چه ظاهری تلخ و ناپسند دارد، ولی برای انسان‌های راه یافته، اندیشمند و پیرو قرآن و عترت، شوق‌انگیز و مطلوب است: «مرگ»، اثری کوتاه و گویا از دکتر سید یحیی یثربی است، که از چشم‌انداز حضرت امام علی(ع) این مسأله‌ی مهم را مورد بررسی قرار داده است.(۷)
به این ترتیب، با مطالعه‌ی مجموعه‌ی کتاب‌هایی که در این مرحله معرفی شد، شما با یک دوره عقاید و معارف اندیشه‌ای اسلام آشنا شده‌اید و اکنون به پیشنهاد آثار دیگری برای مرحله‌ی تکمیلی مطالعات اسلامی شما می‌پردازیم.
سیر تکمیلی
یکی از پرسش‌های امروز جوانان ما، پرسش درباره‌ی «نیاز به دین» است. آیا دین تنها برای نیازهای معنوی انسان است؟ آن هم فقط برای جوامع گذشته و دوران قبل از رشد علمی و عقلی بشر؟! در این اثر مختصر، با استفاده از رهنمود‌های امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)، فهرستی از جنبه‌های مختلف کارآمدی دین حق یعنی اسلام ناب محمدی(ص) ارایه شده است.(۸)
هنگامی که سخن از نیاز به دین به میان می‌آید، این پرسش‌مطرح می‌شود که چرا جریان بعثت انبیا پس از بعثت پیامبر اکرم(ص) قطع شده است. متفکر شهید استاد مطهری در کتاب «ختم نبوت» به این مسأله پرداخته و درباره‌ی راز ختم نبوت و چگونگی استمرار هدایت الهی برای تأمین نیازهای جدید بشری، مباحث جالبی را مطرح نموده است. در پایان کتاب نیز بحث مختصری درباره‌ی اجتهاد ـ به عنوان راه درک درست احکام متغیر اسلام در هر زمان و متناسب با اقتضائات و نیازها ـ ارایه شده است.(۹)
و اما معرفی سه کتاب خواندنی و روان درباره‌ی سه موضوع مهم و مطرح در مباحث دین شناسی:
یکی کتاب «ریشه‌ها و نشانه‌های سکولاریسم» که درباره‌ی جریان فکری حاکم بر غرب در باب جدا انگاری دین و دنیا و دین‌زدایی از عرصه‌های سیاست، اقتصاد و سایر امور اجتماعی بحث می‌کند و با تحلیل علل و زمینه‌های پیدایش آن در غرب، به بررسی و نقد این عوامل در جهان اسلام می‌پردازد و اشتباه‌های برخی از نویسندگان را در این باره نشان می‌دهد.(۱۰)
دیگری کتاب «پلورالیزم دینی و سیاسی» که در باب تکثر گرایی در دو عرصه‌ی دین و سیاست از منظر حضرت امام علی(ع) بحث می‌کند و با تعریف و تبیین پلورالیزم در معانی مختلف آن، تأکید آن حضرت را بر حقانیت و رستگاری انحصاری اسلام نتیجه می‌گیرد. بخش دوم این کتاب، ضمن ارایه‌ی فهرستی از ویژگی‌های سیاست در مکتب علوی، پلورالیزم در عرصه‌ی سیاست را نیز بررسی و تحلیل می‌نماید.(۱۱)
و سومین کتاب، «رابطه‌ی علم و دین در غرب» است که درباره‌ی تاریخچه، زمینه‌ها و علل تعارض علم و دین در غرب و تبیین تفاوت‌هایی که در این مورد میان اسلام ناب و مسیحیت تحریف شده وجود دارد، حاوی نکات ارزشمندی است. این کتاب با اشاره به راه‌های جلوگیری از تعارض علم و دین و رابطه‌ی این دو در اسلام، رهیافت‌هایی را در این زمینه ارایه می‌دهد و در مجموع خواننده را با کلیات این مباحث آشنا می‌سازد.(۱۲)
«ولاها و ولایت‌ها» عنوان کتابی از استاد مطهری است، که کوتاه و مختصر درباره‌ی یکی از اصول مهم اسلام ناب محمدی(ص) بحث کرده است. این موضوع از سویی به ریشه‌های دیدگاه سیاسی و اجتماعی اسلام و از سوی دیگر به نگاه عمیق و متعالی اسلام به «انسان» ارتباط پیدا می‌کند و نگاه خواننده را درباره‌ی این اصل، تصحیح و تعمیق می‌نماید. مطالعه‌ی این کتاب همراه با تأمل و درنگ، نکات فراوانی را به خواننده‌ی خود خواهد آموخت.(۱۳)
به دنبال این کتاب، «شخصیت زن از دیدگاه قرآن» معرفی می‌شود، که اثری در باب جایگاه و ارزش «زن»، در عرصه‌های مختلف اخلاقی، اجتماعی، خانوادگی، حقوقی و سیاسی است. این از افتخارات اسلام است که از شخصیت و حقوق زن در روزگاری دفاع کرد که هیچ‌کدام از شعارهای فریبنده‌ی امروزی مطرح نبود و اساساً زن را از جنس آدمی به حساب نمی‌آوردند. در این کتاب، دفاع و حمایت اصولی، واقع‌بینانه و جامع اسلام از زنان به خوبی تبیین و برخی از شبهات و اشکالات هم پاسخ داده شده است.
مطالعه‌ی دقیق این کتاب، خواننده را با قرآن هم مأنوس و آشناتر خواهد ساخت.(۱۴)
اکنون که سخن از قرآن به میان آمد، این پرسش را مطرح می‌کنیم که واقعاً تا چه حدی با کلام خدا و نیز کلام معصومان(علیهم‌السلام) مأنوس هستیم و از متن آموزه‌های دینی بهره‌برداری می‌کنیم؟ اجازه دهید مطالعه‌ی چند کتاب را در این زمینه پیشنهاد نماییم:
«کلید قرآن»، مجموعه‌ای جذاب و خواندنی از حکایات، سؤالات، اطلاعات عمومی و راهنمایی‌های گوناگون درباره‌ی قرآن کریم است. خواندن این کتاب ضمن این که آگاهی‌های ما را درباره‌ی ابعادی از قرآن کریم افزایش می‌دهد، می‌تواند انگیزه‌ی قوی‌تری برای انس و بهره‌برداری از این ودیعه‌ی گرانبها و عنصر گرانسنگی که پیامبر اکرم(ص) برای ما به یادگار نهادند، در ما ایجاد کند… انگیزه‌ای که دست کم ما را به خواندن چند آیه قرآن در هر روز وادر نماید و دقایقی از شبانه روز ما را به این گنجینه‌ی الهی اختصاص دهد.(۱۵)
اما کتاب ارزشمند دیگری که تفسیری است تحلیلی از یکی از سوره‌های قرآن کریم: «مربی نمونه» از استاد جعفر سبحانی درباره‌ی ارزش‌های اخلاقی اسلام، با استفاده از سوره‌ی «لقمان». با مطالعه‌ی این کتاب، علاوه بر آشنایی با یکی از سوره‌های قرآن کریم و شیوه‌ی تحلیل و فهم آیات نورانی آن، در باب تربیت انسان و شاخص‌ها و ارزش‌های اخلاقی از دیدگاه قرآن کریم و روایات اهل بیت ـ و به تعبیر مؤلف محترم درباره‌ی «مهندسی انسان‌ها» ـ نکات سودمندی را خواهید یافت.(۱۶)
«تحف العقول» یکی از منابع روایی شیعه است که توسط مرکز تحقیقات دارالحدیث، گزیده‌ای از روایات آن به فارسی روان ترجمه شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
علاوه بر احادیث پیامبر اکرم(ص) و ائمه‌ی معصومین(علیهم‌السلام)، سخنانی از خداوند متعال خطاب به حضرت موسی(ع) و حضرت عیسی(ع) و نیز سخنانی از آن حضرات نقل شده، که هر کدام از آن‌ها، سرمشقی برای ما است و خواننده‌ی ژرف‌نگر با مطالعه، تأمل و حفظ این روایات، می‌تواند سرمایه‌ای معنوی و علمی برای تفکر و اندیشه‌ی خویش فراهم سازد.(۱۷)
و بالاخره «چهل گام» که بیان کننده‌ی چهل مروارید تابناک از اقیانوس معارف علوی است و روایاتی از امیرالمؤمنین(ع) را در زمینه‌های اعتقادی، خودشناسی، خودسازی، دوست یابی، اصل رفتاری و مسؤولیت‌های اجتماعی نقل کرده و توضیح داده است.(۱۸)
امیدواریم با مطالعه‌ی این کتاب‌ها و یا دست کم برخی از آن‌ها، با سرچشمه‌های اندیشه‌ی زلال دینی بیش از گذشته آشنا شوید و مبانی فکری خود را استوار ساخته، راه درک معارف عالی‌تر و پیمودن مدارج برتر را برای خود هموار سازید. ان‌شا‌الله.
ای برادر تو همه اندیشه‌ای
مابقی خود استخوان و ریشه‌ای
منابع:
سیر نخست
- خدا، پرسش و پاسخ‌های دینی؛ حسین سوزنچی، تهران، دفتر انتشارات کمک آموزشی وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۷۹]۱۶۴ صفحه[.
- فلسفه‌ی خلقت انسان؛ عبدالله نصری، تهران، مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر(ناشر آثار کانون اندیشه‌ی جوان)، ۱۳۷۹]۹۶ صفحه[.
- راهنما؛ حسین سوزنچی، تهران، دفتر انتشارات کمک آموزشی وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۸۰ ]۲۳۱ صفحه[.
- آشنایی با قرآن کریم؛ فرزانه زنبقی، تهران، نشر تاریخ و فرهنگ، ۱۳۸۲]هر جلد حدود ۱۰۰ صفحه[.
- حفظ قرآن در پنج مرحله؛ کریمی مهرجردی، قم، انتشارات جامعه القرآن الکریم، ۱۳۷۹]۱۹۲ صفحه[.
- ۶۳ داستان از زندگی امام علی(ع)؛ هادی قطبی، قم، انتشارات احمدیه، ۱۳۸۱]۹۶ صفحه[.
- مرگ؛ سید یحیی یثربی، تهران، مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر.
سیر تکاملی
- نیاز به دین؛ حسن یوسفیان، تهران، مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر ۱۳۸۱]۵۶ صفحه[.
- ختم نبوت؛ استاد شهید مرتضی مطهری، قم، صدرا، ۱۳۸۲]۷۶ صفحه[.
- ریشه‌ها و نشانه‌های سکولاریسم؛ علی ربانی گلپایگانی، تهران، مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر، ۱۳۸۱]۱۰۵ صفحه[.
- پلورالیزم دینی و سیاسی؛ عبدالحسین خسرو پناه، تهران، مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر، ۱۳۸۱]۴۵ صفحه[.
- رابطه‌ی علم و دین در غرب؛ محمد علی رضایی اصفهانی، تهران، مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر ]۱۳۲ صفحه[.
- ولاءها و ولایت ها؛ استاد شهید مرتضی مطهری، قم، صدرا، ۱۳۸۲]۸۸ صفحه[.
- شخصیت زن از دیدگاه قرآن؛ هادی دوست محمدی، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۸۱]۱۵۰ صفحه[.
- کلید قرآن؛ صادق حسن زاده، قم، انتشارات تهذیب، ۱۳۸۰]۱۴۴ صفحه[.
- مربی نمونه(تفسیری تحلیلی بر ارزش‌های اخلاق اسلامی)؛ جعفر سبحانی، قم، توحید، ۱۳۷۳]۱۹۳ صفحه[.
- تحف العقول (گزیده)؛ ابن شعبه حرانی، دارالحدیث، ۱۳۸۲]۱۰۸ صفحه[.
- چهل گام؛ علی ذوعلم، تهران، مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر ۱۳۸۱]۲۲۳ صفحه[.