واجب‌تر از خواب شب
تکتم دره‌کی
معیاریابی ادبیات نوجوان از منظر رهبر انقلاب
جامعه هم جسم دارد و هم روح؛ نیازهای جسمی‌اش با صنعت و کشاورزی برطرف می‌گردد و نیازهای روحی آن، فقط و فقط با فرهنگ غنی مرتفع می‌شود. سرمایه‌گذاری در کودکی و نوجوانی، بلندمدت و پایدار است و همین باعث می‌شود که نتوانیم از آن غفلت کنیم. چنان‌که رهبر معظم انقلاب، کار هنری و فرهنگی ویژۀ کودکان و نوجوانان را یک اقدام اصلی، اساسی و ضروری توصیف کردند و خطاب به هنرمندان و نویسندگان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان فرمودند: «شما با پر کردن خلأ لحظه‌ها نسبت به خشنودی و رضایت الهی، اطمینان خاطر پیدا می‌کنید و در حقیقت با اهمیت دادن به تربیت کودکان و نوجوانان، تضمین آیندۀ کشور و تاریخ این سرزمین مقدس را هدف کار خود قرار داده‌اید».۱
این نگاه عمیق، ناشی از همان جهان‌بینی اسلامی است که پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «الْعِلْمُ مِنَ الصِّغَرِ کَالنَّقْشِ فِی الْحَجَرِ»۲ و نشان از اوج اهمیت ادبیات کودک و نوجوان دارد.
در ادامه برخی از مؤلفه‌های مهمی را که رهبر انقلاب برای ادبیات کودک و نوجوان به آن تأکیده کرده‌اند، یادآور می‌شویم تا بتوانیم هرچه بهتر نقش خود را در این کارزار پیدا کنیم. چه اینکه هرچه بیشتر دست دست کنیم، روز به روز بر حجم کارهای نکرده افزوده و راه جبران سخت‌تر می‌شود. چنان که هم اکنون نیز کارهای بر زمین مانده، بسیار است و شاهد این ماجرا همین بس که رهبر انقلاب خطاب به اهالی ادبیات کودک و نوجوان می‌فرمایند: «اگر اهمیت کار خود را می‌دانستید، حتی از خواب شب‌تان هم می‌زدید تا خواستۀ خود را محقق کنید».۳
غذای اصلی
در هر حوزه‌ای از ادبیات، محتوا بیان‌گر همه آن چیزی است که قرار است به مخاطب منتقل شود. لذا باید مطابق با معیارهای انسان‌پروری ما باشد. از منظر رهبر انقلاب، آثار ادبی و هنری باید مستحکم باشند. ایشان این عبارت را ناظر بر فرم و محتوا مطرح کرده‌اند.۴
البته تولید محتوا نیز نیاز به تکنیک‌هایی دارد که رهبر انقلاب تأکید دارند که دست‌اندرکاران ادبیات نوجوان، این تکنیک‌ها را آموخته و مخاطب را حقیقتاً مخاطب قرار دهند.۵
موارد زیر در بیانات رهبر انقلاب به عنوان محتوای غنی، جهت استفاده در ادبیات نوجوانان پیشنهاد شده است:
– اول آنکه لازم است بدانیم در اندیشۀ ایشان، برای رسیدن به انسانی که تمدن اسلامی در او تبلور یافته است، بایسته‌ها و نبایسته‌هایی تعریف شده است. تنها مرجعی که می‌تواند هدف آفرینش انسان را تبیین کند و برنامه بدهد، دین است و برای ترتبیت این انسان باید از کودکی و نوجوانی به او آموخت.
– نکتۀ دوم آنکه باید دست به حفاری بزنیم؛ گنجینه‌های ارزشمندمان را بیرون بکشیم و با سر و رویی امروزی، آنها را به نوجوان عرضه کنیم. نباید از غنای موجود در منابع خودی غافل شویم. در تاریخ اسلام و سیرۀ اهل‌بیت، سوژه‌های فراوانی وجود دارد. نقش الگو در تربیت هم قابل انکار نیست و با بهره‌مندی از تاریخ اسلام و سیرۀ ائمه، می‌توانیم به این نقش الگویی نیز دست پیدا کنیم.
– یکی دیگر از عرصه‌های جذاب و خواندنی برای نوجوانان، تاریخ انقلاب است. چنان‌که مقام معظم رهبری در یکی از جلسات با رییس سابق کانون پرورش فکری کودکان تذکر می‌دهند که موضوعات و رخدادهای تاریخ انقلاب، جای کار زیادی دارد و باید آنها را برای کودکان و نوجوانان بازگو کنیم.۶
در ارتباط با دنیا
«من اعتقاد دارم که ما نباید از ترجمه -که باب بسیار وسیعی در فرهنگ است- خودمان را محروم کنیم. آثار خیلی خوب در نوشته‌های خارجی هست که می‌توانید از آنها استفاده کنید. هیچ ملتی از ترجمه بی‌نیاز نیست.»۷
البته ایشان در ادامه به دقت نظر در این حوزه تأکید می‌کنند: «منتها مثل همۀ کالاهایی که شما وقتی می‌خواهید به خانۀ خودتان ببرید و به فرزندانتان بدهید، سعی می‌کنید که سلامت آن را مورد تأکید قرار دهید و از آن خاطرجمع شوید، این کالای فرهنگی را هم باید از سلامتش خاطرجمع باشید.»۸
چنان‌که «مجتبی رحمان‌دوست» نقل می‌کند که نزدیک به بیست سال قبل، «مجید عمیق» از مترجمان فعال حوزۀ ادبیات کودک به رهبر انقلاب گفت: در گذشته از هر پنج کتاب می‌توانستم یک کتاب را برای ترجمه انتخاب کنم، اما امروز به ندرت می‌توانم از هر پنجاه کتاب هم یک کتاب انتخاب کنم.۹
هم‌صدایی
ادبیات کودک و نوجوان باید از حالت دل‌بخواهی و سلیقه‌ای خارج شود؛ بلکه باید زنجیرۀ پیوسته‌ای باشد که نظام ارزشی در آن دیده شود، نظام ارزشی در تمام ابعاد آن به چشم بیاید. رهبر انقلاب هم بر همین هماهنگی و هم‌نوایی در تولید آثار ادبی و هنری تأکید دارند و در این مورد، حتی به تصویرگری‌های کتاب کودک و نوجوان اشاره می‌کنند: «وقتی که می‌خواهید مخاطب شما که یک دختر بچه است، از آن [نقاشی و تصویرگری‌های کتاب] استفادۀ خوب ببرد، طبعاً هرچه برای شما ارزش است، در آن باید منعکس شود. از جمله حجاب که باید منعکس شود. همان‌طور که شما وقتی شرح حال یک دختر را می‌نویسید، حتماً خواندن نماز صبح را در آن می‌گنجانید، این را هم باید بگنجانید. از این دیدگاه باید به مسئله نگاه کنید.»۱۰
ذوق و هنر
یکی دیگر از لوازمی که رهبر انقلاب برای تولید یک کار ادبی ارزشمند لازم می‌دانند، این است که به هنر نقش پررنگی بدهیم. ایشان بر نقش هنر و استفاده از زبان هنر در نوشته‌ها و حتی در فرهنگ کلامی تأکید دارند: «فرهنگ مرکب و غیر بسیط استعماری و استکباری -که امروز برای تسخیر همۀ دنیا تلاش می‌کند- از هنر به عنوان پیش برنده‌ترین و رونده‌ترین وسیله استفاده به عمل می‌آورد. بنابراین در فرهنگ اسلامی و انقلابی نیز، نباید نقش هنر دستکم گرفته شود؛ زیرا هنر تا نهایی‌ترین لایه‌های ذهن انسان نفوذ می‌کند و ماندگار و سازنده است».۱۱
یکی بود یکی نبود
در ادبیات کودک و نوجوان قصه‌گویی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. مقام معظم رهبری قصه‌گویی را یک هنر بسیار خوب و سازندۀ شخصیت کودک می‌دانند۱۲ و بر معناداری قصه تأکید فراوانی دارند. در این رابطه، تلنگر مهمی هم مطرح کرده‌اند که قصه‌گویی باید اولین چیزی را که در کودک به وجود می‌آورد، ایمان به خدا و اسلام و حقیقت مطلق باشد؛ زیرا با کاشتن بذر ایمان در دل کودک، در آینده می‌توان هر شخصیت عظیم و مطمئنی را در او پدید آورد.۱۳
در گونۀ افسانه، عنصر تخیل بیش از پیش به کار گرفته می‌شود و تا حد زیادی می‌تواند شنونده را از واقعیت دور سازد. چینی‌فروشان رییس سابق کانون پرورش فکری کودک و نوجوان، از یک جلسه با مقام معظم رهبری نقل می‌کند که ایشان فرمودند: «ما نمی‌خواهیم افسانه را از ادبیات حذف کنیم؛ بلکه باید ببینیم چه افسانه‌ای برای چه گروه سنی مناسب است».۱۴
زرق و برق