معرفتی به نام حماسه

اسلام دین سازندگی است. تربیت انسان­ها و پرورش جامعه­ای که در مسیر تکامل گام برداشته و از صفات رذیله و حیوانی دور باشد، مطالبه­ای الهی است که در بطن شریعت و معارف دین مبین اسلام نهفته است.

نگاه اسلام به انسان و جهان، نگاهی جامع و همه جانبه است. پس برای تربیت در پرتو اسلام نیز باید همه خواسته­های مورد نظر این دین جامع را در نظر داشت. انسانی که به تربیت اسلامی رسیده باشد، در حقیقت به تکاملی دست یافته که ابعادی همچون حماسه را نیز در بر می­گیرد. باید اذعان داشت که با این وصف، «تربیت حماسی»، اصلی انفکاک ناپذیر از تربیت دینی و اسلامی است. در این بین نباید از نظر دور نگاه داشت که حماسه و عرفان، مفاهیمی بلند و پرمغز هستند که در تار و پود یکدیگر تنیده شده­اند. تکیه بر روح حماسی بدون معرفت و شناخت حقایق عالم وجود، راهی است که سر از بیراهه در می­آورد. ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان بزرگترین الگوهای عالم خلقت، مرد راستین حماسه بودند؛ اما حماسه­ای که نه برای جلب منفعت و حرکت در مسیر نفس، که تنها در راستای اراده الهی جاری می­گردید.

نگاه ایدئولوژیک به مقوله جنگ در طول هشت سال مقاومت ملت مظلوم ایران در مقابل تهاجم جبهه جهانی استکبار، باعث گردید مفهوم عمیقی به نام «دفاع مقدس» شکل گرفته و پیکار با سردمداران کفر و نفاق از زاویه­ای معنوی و معرفتی مورد ارزیابی قرار گیرد.

نگاهی هر چند کوتاه به زندگی و سیره حماسه سازان تاریخ ماندگار دفاع مقدس نشان می­دهد که شهدای بزرگوار خط جهاد و ایثار، تجلی حقیقی انسان­های تربیت یافته در مکتب قرآن و اسلام به حساب می­آیند. آوازه حماسه­های بی­شمار مرد و زن مسلمان ایرانی، بسیاری از محققان این عرصه را به تأمل واداشته و اسطوره­سازی­های تخیلی، داستان­سرایان شرق و غرب عالم را تحت تأثیر قرار داده است. اینک نگاهی گذرا می­اندازیم به ریشه­ها و جلوه­های فردی و اجتماعی روح حماسی در ملت ایران.

الف ـ ریشه ها:

شکوفا شدن روح حماسی و سلحشوری مدافعان حریم اسلام و انقلاب را باید تابع چند عامل اساسی دانسته و مورد بررسی قرار داد:

1. تربیت والدین:

مطالعه زندگی و سیر تربیتی شهدای دفاع مقدس نشان می­دهد که در بسیاری از موارد، نوع نگرش والدین در مسائل تربیتی و همچنین نگاه آنان نسبت به انجام تکالیف دینی و کسب رضای خالق بی­همتا و اعتقاد راسخ به اصل معاد، در شکل گیری شخصیت شهدای گرانقدر جبهه­های ایثار و رشادت اثر بسیاری داشته است.

«مادر شهیدان احمد و محمد کشوری می­گوید: نیمه­های شب از خواب برخاسته و متوجه راز و نیازهای محمد بر سر سجاده گردیدم. او هنوز در نوجوانی به سر می­برد. فهمیدم شهادتش نزدیک است. صبح که شد، گفتم برود و از خودش عکس بگیرد تا در خانه نگه دارم. به او گفتم راضی نیستم به طور عادی شهید شوی! باید مثل برادرت احمد آنقدر از نیروهای دشمن را به خاک بیندازی تا خودت هم به شهادت برسی …»[۱]

2. هدایت­های حضرت امام (ره):

روش تربیتی حضرت امام خمینی (ره) به عنوان رهبری تأثیر گزار در جامعه را نیز نباید از نظر دور نگاه داشت. پیر جماران، حسین فهمیده که نارنجک به کمر بسته و مانع پیشروی تانک دشمن گردید را به عنوان «رهبر» معرفی می­نماید.[۲] این نگرش یادآور جمله معروف ایشان است که «تکلیف ما را سیدالشهدا مشخص کرده است.[۳]»

3. درس آموزی از محرم:

محرم، ماه حماسه و شهادت است. علاقه وصف­ناپذیر رزمندگان جبهه اسلام به اسوه­های بی­نظیر نینوا، فرهنگ عاشورایی را در وجود آنان شکوفا ساخت و آنها از هیچ فرصتی برای یادآوری و الگوبرداری از حماسه­سازان کربلای اباعبدالله علیه السلام فرو گزار نمی­کردند.

به هر حال در جمع­بندی ریشه­ها و عوامل مؤثر در شکل­گیری ساختار شخصیتی سرداران شهید اسلام باید به عنصر «اراده» نیز توجه داشت. بی­شک خواست قلبی آنان در عملی ساختن آموزه­های دینی و اخلاقی باعث گردید تا به جای پناه بردن به انزوا و تحجر، در میدان عمل، حماسه هایی شگرف را از خود بر جای بگذارند.

ب ـ جلوه های اجتماعی:

برخی از جلوه­های اجتماعی تربیت حماسی در سیره شهدای گرانقدر دفاع مقدس را می­توان در موارد زیر مورد توجه قرار داد:

1. انقلاب و دفاع مقدس:

اصل شرکت در مبارزه بر ضد رژیم طاعوت و حضور در میادین پیکار وجهاد در راه خدا، جلوه­ای از ظهور روح حماسی دلیر مردان و شیر زنان این آب و خاک محسوب می­شود. آنان بی­هیچ توقعی، حیات خویش را در معرض نابودی ظاهری قرار داده و با آگاهی کامل، شهادت در راه خدا را بر زندگی در زیر سلطه­ی مستکبران ترجیح می­دادند.

2. دغدغه­های اجتماعی:

۱ـ۲٫ حساسیت در محیط: نگاه آرمانی به جامعه، مانع از سکوت و انزوا طلبی شهدا و رزمندگان میهن اسلامی بود. آنان همواره با حساسیت نسبت به وقایع پیرامون خود و عمل به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، سعی در اصلاح ناهنجاری­های جامعه داشته و تلاش می­نمودند که فرهنگ اسلامی و انسانی در فضای کشور توسعه پیدا یابد. تشکیل انجمن­های اسلامی و پایگاه­های مقاومت بسیج در سطح محلات و انجام فعالیت­های فرهنگی، نمونه­ای از دغدغه­های شهدای والا مقام به منظور ترویج و اشاعه فرهنگ اصیل اسلام در سطح جامعه به حساب می­آید.

۲ـ۲٫ کمک به همنوعان:

جهاد سازندگی، نمونه­ای سازمان یافته از مشارکت انقلابیون مسلمان برای دستگیری از ضعفا و کمک به محرومان محسوب می­شود. روح حماسی مرد و زن مسلمان کشورمان آنان را از بی­تفاوتی نسبت به وضع جامعه باز می­داشته است. جهاد سازندگی به دستور حضرت امام (ره) با حضور جوانان داوطلب در مناطق دور افتاده و محروم کشورمان منشأ بسیاری از خدمات فراموش ناشدنی گردید. شهدای گرانقدر ما البته به این فعالیتها اکتفا نکرده و در هر فرصتی نسبت به دستگیری از فقرا و نیازمندان در خفا و گمنامی اقدام می­نمودند. شهید حاج ابراهیم همت، سردار آسمانی خیبر به همسرش می­گفت: «اگر می­خواهی از تو راضی باشم، سعی کن با آنهایی بیشتر رفت و آمد کنی که مشکلات دارند؛ بلکه با خبر شوم  و کاری برایشان انجام دهم.»[۴]

3. عملیات و رزم:

۱ـ۳٫ طراحی: بسیاری از دلاوران حماسه­ساز کشورمان از نیروهای داوطلب مردمی بودند که آشنایی کلاسیک با تاکتیک­های پیچیده نظامی نداشتند. قدرت ایمان و اراده­ای که در باور عمیق آنان نهفته بود باعث شد تا با کسب تجربه و ایستادگی جوانمردانه در مقابل دشمن هر روز بر آموخته­های نظامی و رزمی خویش بیافزایند. جسارت آنان در مقابل پیچیده­ترین شگردهای نوین دشمن باعث گردید تا در نهایت خود نیز بتوانند با طراحی عملیات­هایی بزرگ، همچون آزاد سازی خرمشهر آوازه خویش را در جهان بگسترانند. عملیات غرور آفرین والفجر هشت و تصرف شهر نظامی و بندر استراتژیک فاو در عراق و قطع ارتباط این کشور با آبهای آزاد از طراحی خاصی برخوردار بوده که ناظران و کارشناسان بین المللی را به تعجب واداشت. رادیو آمریکا در تاریخ ۲۵/۱۱/۶۴ اعلام کرد: «تحلیل گران نظامی غرب معتقدند برای عبور ایران از شط العرب (اروند رود) این کشور نیاز به تجهیزات کافی داشته و متعجب از این موضوعند که چگونه با تجهیزات اندک توانسته­اند از این آبراه عبور نموده و به مواضع عراقی­ها دست یابند؛ ضمن اینکه این مسأله علیرغم برتری هوایی عراق صورت گرفته است.»[۵]

۲ـ۳٫ مواجهه با دشمن: شجاعت مثال زدنی و عدم ترس از رویارویی با دشمنی که از مجهزترین سلاحهای کشنده برخوردار بوده و از وحشیانه­ترین اقدامات برای نابودی ارتش اسلام استفاده می­نمودند، جز در پرتو تربیت حماسی خط­شکنان عرصه جهاد و شهادت قابل تصور و ترسیم نمی­باشد.

کنت دُمارانش (رئیس سابق سازمان جاسوسی فرانسه) می­گوید: «در اردوگاه­های اسرای ایرانی افرادی را دیدیم که قاطعانه برای فدا کردن جان خود در راه اعتقاداتشان آمادگی داشتند. اعتقادات مذهبی این افراد برای سوق دادن آنان به سوی انجام کارهایی که به طرز غیر قابل باوری سخت بودند، نقش بسزایی داشته است.»[۶]

4. ساختار اداری:

پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، از جمله اتفاقات مهمی که رخ داد، تغییر در ساختار رئیس و مرئوسی در سطح ادارات و وزارت خانه­ها بود. بسیاری از مسئولین بی­اعتنا به تمایلات نفسانیِ ناشی از ریاست بر بخشهایی مهم از بدنه اجرایی کشور، با تمسک به مولای متقیان رویه­ای مردمی در پیش گرفته و با ساده زیستی و پرهیز از تجملات غیر ضروری زندگی خویش را هم سطح مردم گردانیدند. همچنین به منظور هر چه بهتر انجام دادن مسئولیت­های خود و نظارت بر زیر دستان، بی­توجه به عناوین تشریفاتی که ریشه در تفکر طاغوتی داشته است، همپای آنان، در خفا به کار مشغول می­شده­اند.

برای نمونه می­توان به شهید بزرگوار، مهندس مهدی باکری که شهردار ارومیه بود، اشاره کرد. او در جریان سیل در برخی مناطق شهر، همپای امدادگران در لابه­لای گل و لای به کمک رسانی مشغول گردید. خاطره معروفی نیز از حضور ناشناس و مخفی وی در بین کارگران شهرداری برای نظارت دقیق بر عملکرد آنان، امروز به عنوان الگویی مدیریتی مطرح می­باشد.[۷] این شهامت ارزشمند در بی­اعتنایی به جاه و مقامهای دنیوی را باید نشأت گرفته از تربیت حماسی آنان دانست.

5. علم و صنعت:

یکی دیگر از جلوه­های ظهور روح حماسی در ابعاد اجتماعی راد مردان سلحشور دفاع مقدس، مقابله با تحریم­های اقتصادی و نظامی و به کارگیری توانایی­ها و خلاقیت­های خود برای برطرف نمودن کمبودها می­باشد. ابتکار عمل آنان باعث شد تا نسبت به قالب­های موجود، تسلیم نبوده و روح خودباوری در درونشان تقویت شود.

شهید حسن باقری (غلامحسین افشردی) از فرماندهان بی­نظیر دفاع مقدس در این باره می­گوید: «نیروهای ما با توجه به بُعد انقلابی که دارند و چشم و گوش بسته تابع قانون­های از خارج آمده نیستند، می­توانند از قالب­های پیش ساخته خارج شوند و با فکر سازنده­ی خویش روش­هایی را ابداع کنند که دشمن نخواهد توانست به سادگی به دفاع در مقابل آن برخیزد.»[۸]

اشاعه فرهنگ خودباوری در سالهای پس از دوران دفاع مقدس تا امروز، باعث حیرت کارشناسان کشورهای مختلف گردیده است. پیشرفت­های علمی کشور ایران روز به روز افزایش می­یابد و حتی تهیه فهرستی از اختراعات جوانان این مرز و بوم نیز به کتابی مستقل نیازمند است. خودباوری در عرصه فن آوری را باید حاصل اعتماد به نفس در روزهای دشوار جنگ تحمیلی دانست؛ چه اینکه پیش از آن هیچ­گاه نمی­توان چنین آمار شگفت­آوری از خلاقیت­ها و ابداعات دانشمندان جوان ایرانی را پیدا کرد.

 

ج ـ جلوه­های فردی:

بروز ویژگی­های اجتماعی که نشانگر وجود تربیت حماسی در سرداران بی­نام و نشان جبهه توحید بوده، بی­تردید زمینه­های فردی و درونی را نیز شامل می­شده است. نخستین ثمره تربیت حماسی در وجود انسان­ها، پرهیز از خود محوری و نفس­گرایی است. کسی که شهامت دین­داری را داشته باشد، ابایی از مبارزه با گرایش­های غیر فطری خویش نخواهد داشت.

برخی از این نشانه­های درونی تربیت حماسی در رفتار و منش فردی بزرگ مردان تاریخ حماسه و ایثار عبارتند از:

1. اصلاح رفتار و گرایش به نیکی­ها:

شهدای والا مقام همواره در صدد مقابله با صفات ناپسند خود بودند تا راه کمال را سریع­تر بپیمایند. آنان با اتخاذ رویه­های مثبت مانند صداقت، اخلاص، گمنامی، صبر، تواضع و … سعی داشتند رفتار خود را بیش از پیش اصلاح نموده و آموخته­های مذهبی و اخلاقی را با قدرت اراده، در عمل خویش اجرا نمایند.

2. تأدیب نفس:

در زندگی و خاطرات بسیاری از شهدا می­خوانیم که آنان در صورت انجام عملی ناپسند و یا ترک ناخواسته رفتاری مستحب، خود را با روش­هایی مانند گرفتن روزه و دادن صدقه و … تنبیه می­نمودند.

3. تعلق ناپذیری:

منش عرفانی شهدای عالیقدر، از آنان انسان­هایی ساخته بود که به هیچیک از جاذبه­های مادی وابستگی نداشته و همواره آماده ایثار و گذشتن از همه داشته­های این دنیایی خود بوده­اند. وجود این روحیه باعث بزرگ­منشی در رفتار آنها گردیده و آنان را از توجه و پرداختن به مسائل کم اهمیت باز می­دارد.

4. تبعیت از ولایت:

شهدای دفاع مقدس نسبت به اوامر حضرت امام (ره) حساسیت فوق العاده­ای داشته­اند. آنان به خاطر کسب رضایت خداوند از ولی امر خویش اطاعت محض نموده و آماده هر نوع ایثارگری در عمل به دستورات ایشان بوده­اند. تبعیت از فرماندهان نظامی نیز با اعتقاد به اصل ولایت­پذیری و تأمین نظر ولی فقیه صورت می­گرفت و آنها حتی در صورت تعارض دیدگاه خود نیز از دستورات فرماندهی سرپیچی نمی­نمودند.

5. شهادت طلبی:

مرگ آگاهی و شهادت طلبی، بزرگ­ترین جلوه تربیت حماسی است. شهید عباس خوارزمی در وصیت­نامه خود می­نویسد: «عروسی من در جبهه و عروس من شهادت است. صدای غرش گلوله توپ و خمپاره عقد مرا می­خواند.»[۹]

وجود چنین روحیه­ای، نشانِ اوج کمال انسانی است، آن­گونه که خورشید صالحان، خمینی کبیر در وصف سربازان شهید خویش فرمود: «… یک شبه ره صد ساله را پیمودند و آنچه عارفان و شاعران عارف پیشه در سالیان دراز آرزوی آن را می­کردند، اینان ناگهان به دست آوردند…»[۱۰]

تربیت حماسی همان تربیت صحیح  و کامل اسلامی است. هر نوع رویکرد عرفانی و معرفتی در امر تربیت، منهای عنصر حماسه ناقص محسوب می­شود و شهدا والاترین نماد تربیت انسان­های اسلامی می­باشند. مگر نه آنکه پیامبر (ص) وعده داده­اند: «در آخرالزمان، شهادت، بهترین­های امت مرا گلچین می­کند»[۱۱]؟ پس بهترین­های امت، مقرّب­ترین بندگان خداوند و عارفان حقیقی حق و حقیقت­اند و تحقق این معنا بدون رویکرد به تربیت حماسی، امری ناتمام و ناممکن می­باشد.

در آخر نیز بر این نکته تأکید می­کنیم که تأسی به سیره شهیدان عالی مقام، بهترین روش الگو سازی برای توسعه تربیت حماسی در لایه­های مختلف اجتماعی است.

والسلام علی عبادالله الصالحین

1. مصاحبه نگارنده با مادر شهیدان کشوری.
2. صحیفه نور.
3. صحیفه نور.
4. نیمه پنهان ماه ۲٫ همت به روایت همسر، ص ۲۴، روایت فتح.
5. شب بارانی حمله. سید مسعود جزایری، ص ۱۷۰٫ اداره روابط عمومی و انتشارات سپاه.
6. لایه­های پنهان جنگ. ص ۴۰، ستاد کل نیروهای مسلح.
7. ماهنامه فکه ـ سال دوم شماره ۲۰ راوی: برادر کاملی.
8. سایت جامع دفاع مقدس.
9. روایت مقدس، ص ۸۲ مؤسسه روایت سیره شهدا.
10. صحیفه نور جلد ۱۷ ص ۱۸۹، ۲۱/۱۱/۶۱٫
11. دعواه الراوندی، ص ۳۵، حدیث ۶۵۰٫

کپی لینک