متفاوت‌های متناسب
تکتم دره‌کی
بررسی اجمالی تأثیر تفاوت‌های جنسیتی بر جریان تربیت
خیلی وقت است تیر کسانی که می‌خواستند ثابت کنند زن و مرد هیچ تفاوتی با هم ندارند، به سنگ خورده است. حالا دیگر بحث‌ها تغییر کرده؛ عده‌ای این تفاوت‌ها را ذاتی می‌دانند و برخی دیگر در نتیجه تربیت‌های اجتماعی و تأثیرات تاریخی می‌دانند. انگار از یک نقطه تاریخ، این موضوع که به هر حال تفاوت‌هایی بین این دو جنس وجود دارد، پذیرفته شد دعوای جدید بر سر این است که تفاوت‌ها تکوینی است یا تشریعی؟ دین اسلام به تفاوت‌های زن و مرد در نظام تکوین اذعان دارد و به تبع آن در نظام تشریع تفاوت‌هایی را برای دو جنس قائل شده است که البته این تفاوت‌ها به معنای برتری جنسی بر جنس دیگر نیست.
به هر صورت امروزه تفاوت‌های جسمی و روحی زن و مرد قابل انکار نیست. از طرفی، عدم توجه به تفاوت ها به این معنی ست که متربیان را نمی شناسیم و نقشه های تربیتی مان پایه و اساس محکمی ندارند. از این رو مناسب است به تفاوت‌های ساختاری زن و مرد و تأثیر آن بر جریان تربیتی دختران و پسران اشاره شود.
راز تفاوت‌ها
تفاوت ناشی از نقشی ست که هر یک در نظام آفرینش بر عهده خواهند گرفت. خدای حکیم به مقتضای بقای نسل، انسان را به دو صنف زن و مرد تقسیم کرده است و تفاوت در برخی خصلت‌ها لازمه چنین تقسیمی است، او در مقام مربی و رشددهندگی و در چارچوب شریعت بهترین مسیر و با حداقل موانع را به هر یک از این دو جنس نشان می‌دهد.
نقطه مهم فعالیت مربیان و نقش‌آفرینان تعلیم و تربیت همین‌جا است. همین‌جایی که بتوانند شیوه ارزش‌گذاری صحیح را برای ذهن‌های آماده نوجوانان روشن کنند. دانش‌آموز باید به خوبی درک کند که قانون ارزشمند شدن چیست؟ درمان بسیاری از درد و دغدغه‌های والدین و مربیان در همین کلمه «ارزش‌گذاری» نهفته است. رسیدن، ارزش و کسی که می‌رسد، ارزشمند است. و تفاوت ابزارها، دلیل بر نرسیدن یک عده نیست.
علی صفایی حائری می‌گوید: «تمامی درگیری‌ها و داد و فریادها، از اینجا برخاسته که ما ارزش‌ها را فراموش کرده‌ایم. فوز، اجر، فضل و بهره‌های عالی و لقاء رضوان الله، در رابطه با به کار گرفتن استعدادها است؛ نه مقدار آنها». در این دیدگاه، تفاوت نقش‌ها دلیل بر برتری نمی‌باشد.[۱]
جفت بیست‌وسوم
از جمله تفاوت‌های غیر قابل انکار زنان و مردان که فمینیسم‌ها هم به هیچ روشی نمی‌توانند آن را نادیده بگیرند، ماجرای همیشگی همان جفت ۲۳ام کروموزوم‌ها است. هر سلول بدن انسان، از ۲۳ جفت کروموزم تشکیل شده است که ۲۲ جفت آن مشترک، ولی یک جفت آن در زن XX و در مرد XY است. خلاصه این دو خط، این می‌شود که تفاوت فیزیولوژیکی در تک‌تک سلول‌های زنان و مردان وجود دارد. نمی‌شود مربی بود و از تأثیرات این تفاوت‌های عمیق خبر نداشت. علامه طباطبایی در کتاب «زن در قرآن»، احساسات لطیف زن و اندیشه‌ورزی مردان را ناظر به جنبه‌های فیزیولوژیکی مانند کوچک‌تر بودن اندازه مغز زنان و ضعیف‌تر بودن قلب، شریان‌ها، اعصاب و عضلات وی در مقایسه با مرد می‌داند. خوب است هر جایی که طرحی می‌ریزیم، حرفی می‌زنیم و برنامه‌ای اجرا می‌کنیم، به این هم فکر کنیم که مخاطب این جریان تربیتی، Xها هستند یا Yها؟ این سؤال را یک گوشه از ذهن یا یک گوشه از دفترمان یادداشت کنیم و خود را ملزم به پاسخ‌گویی به آن بدانیم.[۲]
از جمله دیگر تفاوت‌های روشن و تأیید شده اکتشافات علمی، هورمون‌های متفاوت جنسی است. هورمون‌های جنسی نر، باعث رفتارهای خشن، تهاجمی، رقابت و درگیری می‌شود؛ برخلاف هورمون‌های جنسی ماده که آرام‌بخش است و باعث رفتارهای صلح‌جویانه می‌شود. اثرگذاری هورمون‌های مختلف، آنقدر زیاد است که برخی، همین هورمون‌ها را مسئول اصلی رفتارها، حالات و سلیقه‌ها می‌دانند.
تأثیر فراوان هورمون‌ها بر حالات روحی و روانی افراد در دوره‌های مختلف زندگی و مقاطع زمانی متفاوت، امری است که هر مربی مسئولیت‌پذیر و دغدغه‌مندی باید نسبت به آن آگاهی داشته باشد. راهنمایی، مشاوره و حتی درد دل کردن‌های دانش‌آموزی، گاه با نظر به همین ظرایف فیزیولوژیک، به نقاط خوبی می‌رسد. حل اختلافات با دوستان، مشکلاتی که برخی دانش‌آموزان ناهمگن با دیگران دارند، تعامل نامناسب با والدین و بسیاری از مسائل دیگر، خیلی از اوقات ریشه هورومونی نیز دارد. در حقیقت، با کسب اطلاع از این حوزه، شناخت نسبت به شخصیت افراد را کامل کرده و بهتر می‌توانید به آنها کمک کنید.
روان مؤنث یا مذکر
تفاوت‌های روحی و روانی فراوانی در بین زنان و مردان وجود دارد که علم روانشناسی نیز بر آنها صحه گذاشته است. مثلا در حوزه علایق زنان و مردان، اتوکلاین‌برگ می‌نویسد: زنان بیشتر به کارهای خانه و اشیا و اعمال ذوقی علاقه نشان می‌دهند و بیشتر مشاغلی را می‌پسندند که نیازی به جابه‌جا شدن در آنها نباشد و یا کارهایی را دوست دارند که در آنها باید مواظبت و دلسوزی بسیاری [به] خرج داد؛ مانند مواظبت از کودکان و اشخاص عاجز و بینوا… زن‌ها عموما احساساتی‌تر از مردان هستند.
– زنان نسبت به مردان گرایش‌های معنوی بیشتری دارند. گرایش به دین و مسائل معنوی در میان زنان بیش از مردان است.[۳]
– دختران به روابط گروهی و ایثارگرانه تمایل بیشتری نشان می‌دهند و پسران به وضع قوانین مایل‌تر هستند.[۴]
– پسران تخصصی‌تر فکر می‌کنند و دختران نگاه وسیع‌تری دارند.[۵]
– آنها حتی در بُعد عاطفی نیز با هم متفاوت هستند؛ امام علیA در توصیف روحیات زن می‌فرماید: «اَلْمَرْاَهُ تَکْتُمُ الْحُبَّ اَرْبَعینَ سَنَهً، وَ لاتَکْتُمُ الْبُغْضَ سَاعَهً واحِدَهً؛ زن [چون کانون حیا است] عشق و محبّت را ممکن است چهل سال در دل پنهان نگه دارد، امّا ناراحتی و کینه را یک ساعت هم تحمل نمی‌کند»؛ چون کانون عاطفه است. احادیثی از این دست بسیار است که خود مؤید این تفاوت‌های آشکار هستند.
– تعریف مسئولیت و فراهم کردن زمینه فعالیت برای دختران و پسران با توجه به اقتضائات روحی و روانی هرکدام، برای‌شان شیرین‌تر و کاربردی‌تر خواهد بود. چه بسا به جهت سازگاری با روح دخترانه و پسرانه‌شان، جذاب‌تر و اثرات آن ماندگارتر است.
در امور اجتماعی و حضور هر یک از آنها، توان و ویژگی‌های اختصاصی‌شان را در نظر بگیریم. نمونه این امر، تقسیم کار میان علی(علیه‌السلام) و فاطمه(سلام الله علیها) در اختصاص امور داخل و بیرون خانه میان ایشان است (که مورد توافق و رضایت هر دو بوده است)
با این حال، آیا توقع مردانه بودن زنان و به عکس، اعم از اینکه در ابعاد فردی باشد یا اجتماعی، با توجه به تفاوت‌های متعدد در سیستم جسمی و روحی مردان و زنان، می‌تواند سخنی معقول و منطقی باشد؟
قطعات یک پازل
با تأمل در آیات و روایات، چنین به نظر می‌رسد که به دلیل همین تفاوت‌های تکوینی، تشابه حقوقی این دو جنس امکان‌پذیر نیست و در مقام تشریع نیز با هم تفاوت خواهند داشت.
استاد مطهری در این باره می‌گوید: آنچه از نظر اسلام مطرح است، این است که زن و مرد به دلیل اینکه یکی زن است و دیگری مرد، در جهات زیادی مشابه یکدیگر نیستند، جهان برای آنها یک‌جور نیست، خلقت و طبیعت آنها را یک نواخت نخواسته است و همین جهت ایجاب می‌کند که از لحاظ بسیاری از حقوق و تکالیف و مجازات‌ها، وضع مشابهی نداشته باشند.[۶]
تفاوت‌های جنسیتی، زمینه‌ساز و آماده کننده دختران و پسران برای انجام وظایف و مسئولیت‌های آنان است. تأکید به فراهم نمودن برخی کارهای رقابتی برای پسران، توجه به روحیات عاطفی و توان جسمی دختران و زنان و یاد دادن اصول خانه‌داری به آنها، پرهیز زنان و مردان از تشبه به یکدیگر در پوشش، برشمردن وظایف مردانه و زنانه برای هرکدام مانند: تمکین زن از مرد و خودآرایی زنان برای مردان و سفارش به نیکو شوهرداری زنان و از سوی دیگر مدیریت مرد بر زن، و اینکه دختران از کودکی سرشار از احساس و عاطفه‌اند که تا دوران مادری و بزرگ‌سالی ادامه دارد، از جمله دلایل رسمیت داشتن نظام تفکیک جنسیتی در اسلام است.
در نهایت، به این نتیجه می‌رسیم که طبق نظر اسلام، تفاوت جسمی و روحی در زن و مرد وجود دارد و این تفاوت «تناسب است، نه نقصان». این تفاوت‌های متناسب، گاه تا آنجا است که جنس جهاد زن و مرد را تغییر می‌دهد. یا حتی عبادت کردن و مسجد رفتن‌ها را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد. مربیان ژرف‌اندیش، در این میان وظیفه‌ای مهم بر عهده دارند که با توصیف دقیق تفاوت‌ها (چه تکوینی و چه تشریعی)، به متربیان خود انگیزه حرکت در مسیر صحیح را می‌دهند. این توصیف دقیق و هنرمندانه، آنها را در انجام وظیفه و مسئولیت اصلی خود یاری خواهد کرد تا به دور از سم‌پاشی‌های موجود، راه باقیمانده تا کمال را طی کنند.
[۱]. صفایی حائری، علی، روابط متکامل زن و مرد.
[۲]. طباطبایی، سیدمحمدحسین، زن در قرآن، ص۴۰٫
[۳]. مجموعه مقالات جنسیت از منظر دین و روانشناسی، مقاله علمی «معنویت و جنسیت» نگاشته ناصر آقابابایی و حجت الله فراهانی.
[۴]. مجموعه مقالات جنسیت از منظر دین و روانشناسی، مقاله علمی «تفاوت‌های ساختارهای مغزی زن و مرد و تأثیرهای شناختی آنها»، حجت‌الله حقگو.
[۵]. روانشناسی زنان، ژانت هاید.
[۶]. «مجموعه آثار» شهید مطهری، ج۱۹٫