شهادت در اندیشه و سیره امام خمینی[۱]
سید صمد موسوی
تکلیف را سیدالشهداء معلوم کرده‌اند
اشاره:
امام خمینی (ره) که به حق لقب «احیاگر اسلام ناب» برازنده ایشان است و سمبل همه اسلام شناسان راستین بودند بسیاری از اهداف و آرمان‌های اسلامی را زنده کرد امام؛ شخصیتی جامع در ابعاد مختلف علمی و عملی بود و توانست یکی از کم‌نظیرترین حادثه‌های تاریخ اسلام را بیافریند. یکی از ویژگی‌های رهبری امام، ایجاد روحیه شهادت طلبی بین مردم بود که به واسطه آن، انقلاب اسلامی برزگترین انقلاب مردمی قرن ـ به وقوع پیوست و این، مهمترین سلاح در مقابل دشمنان انقلاب در طول سی سال نظام جمهوری اسلامی بوده است. در این مقال، با توجه به بیانات حضرتش، به بررسی شهادت در اندیشه آن بزرگوار می‌پردازیم.
تا مرد به تیر عشق بی‌سر نشود
در حضرت معشوق مطهّر نشود
شهادت، عشق بازی با خداست و دوران جهان، دوران حکومت عشق است. آری، دفاع مقدس فرصتی بود برای عشق بازی و خودسازی و فرصتی برای گذشتن و چشم‌پوشی کردن از لذات دنیوی و نفس کشیدن در فضایی که عطر محمدی (ص) را بدون هر گونه گزافه‌گویی می‌توان احساس کرد. فرصتی که همه مردم دنیا، حسرت لحظه‌ای از آن را دارند و دریغ که درِ باغ شهادت بسته شده است.
آری، شهادت والاترین آزمایشی است که شهید به وسیله آن و با عزّت و افتخار، در مرتبه عظیم و جاوید و رستگاران قرار می‌گیرد و به تعبیر قرآن، حقیقتی است که همه آن را در نمی‌یابند و سعادتی است که نصیب هر کسی نمی‌شود: وِلا تقولوا لِمَن یُقتَل فی سبیل الله اموات بل احیاءٌ ولکن لا تَشعُرون؛[۲]و به آنها که در راه خدا کشته می‌شوند، مرده نگویید؛ بلکه آنها زنده‌اند، ولیکن شما نمی‌فهمید.
در آیات و احادیث فراوان، به مقوله جهاد فی سبیل‌الله اشاره و از شهادت به عنوان والاترین منزلت و مقام یاد شده است. در قرآن کریم، آیات فراوان در تمجید از مقام شامخ و والای شهیدان آمده است که خود نشان از عظمت کسانی است که سرافرازانه به معامله با خدای خویش نشسته‌اند و در جوار رحمت باری تعالی جاوید گشته‌اند: ولا تحسبنَّ الذین قُتلوا فی سَبیل‌الله امواتاً بل احیاءٌ عند ربّهم یرزَقون؛[۳] کسانی را که در راه خدا کشته شده‌اند مرده مپندار؛ بلکه زنده‌اند و نزد پروردگار‌شان روزی داده می‌شوند.
حضرت امام خمینی (ره)، در بیاناتی ضمن اشاره به آیه فوق؛ شأن و مقام بسیار عظیم برای شهیدان توصیف می‌نمایند که خاصّ مقرّبان و خاصّان درگاه باری تعالی است: «اگر نبود در شأن و عظمت شهدای معظم فی سبیل الله جز این آیه کریمه، که با قلم قدرت غیب بر قلب مبارک نورانی سیّد رسل صلی الله علیه و آله و سلم نگاشته و پس از تنزل مراحلی به ما خاکیان صورت کتبی آن رسیده است، کافی بود که قلم‌های ملکوتی و مُلکی شکسته شود و قلب‌های ماورای اصفیاءالله، از جولان در حول آن فرو بسته شود. ما خاکیان محجوب یا افلاکیان، چه دانیم که این «ارتزاق عندالرّب شهدا» چی است؟ چه بسا مقامی باشد که خاصّ مقرّبان درگاه او جل و علا و وارستگان از خود و ملک هستی باشد، پس مثل من وابسته به علائق و وامانده از حقایق چه گویم و چه نویسم، که خاموشی بهتر و شکستن قلم، اولی است.»[۴]
همچنین ایشان پیرامون نکاتی از همین آیه می‌فرمایند: «در این آیه کریمه، بحث در زندگی پس از حیات دنیا نیست که در آن عالم، همه مخلوقات دارای نفس انسانی، به اختلاف مراتب از زندگی حیوانی و مادون حیوانی تا زندگی انسانی و مافوق آن زنده هستند؛ بلکه شرف بزرگ شهدای در راه حق، «حیات عندالرّب» و ورود در «ضیافت الله» است. این حیات و این ضیافت را با قلم‌های شکسته‌ای مثل قلم من، نمی‌توان توصیف و تحلیل کرد. این حیات و این روزی، غیر از زندگی در بهشت و روزی در آن است. این لقاءالله و ضیافت‌الله می‌باشد.
آیا این همان نیست که برای صاحبان نفس مطمئنه وارد است: «فادخلی فی عبادی و ادخلی جنّتی» که فرد بارز آن سیّد شهیدان سلام الله علیه است؟»[۵]
انقلاب اسلامی ما به رهبری امام خمینی (ره)، پدیده‌ای بی‌نظیر در میان انقلاب‌های بزرگ دنیا است که محصول ایثار و شهادت طلبی جوانان و بزرگمردانی مخلص است. تلاش آنان در کلام امام راحل این گونه آمده است: «فداکاری‌ها و مجاهدات جوانان برومند کشور اسلامی، پایه‌گذار خروج از ظلمت به سوی نور و از حقارت به سوی سرافرازی و از اسارت به سوی استقلال بود …»[۶].
حضرت امام خمینی (ره)، نقشی والا و عظیم در هدایت و فرماندهی نیروهای شهادت طلب و احیای فرهنگ تفکر بسیجی در جامعه اسلامی ایران به عهده داشت و بزرگترین دستاورد انقلاب به رهبری ایشان احیای اسلام ناب محمدی (ص) و مهمترین و بارزترین ویژگی آن ترویج فرهنگ شهادت و ایثارگری بود. ایشان، نهضت عاشورایی امام حسین (ع) را مبنای حرکت خویش در انقلاب اسلامی قرار داد و با تأسی و الگوپذیری از قیام عاشورا، به مبارزه با حکومت شاه پرداخت، در برابر ظلم و ستم رژیم پهلوی قیام نمود و بر این باور بود که: «احیای دین در این عصر، بدون احیای عاشورا ممکن نیست؛ چون تنها راهکار برای احیای دین، انقلاب بوده و تنها راه به حکرت درآوردن چرخ عظیم انقلاب، احیای عاشورای حسینی است.»
ایشان با اشاره به عظمت هدف والای خویش، نهضت خود را سیراب گشته از مکتب امام حسین (ع) می‌داند و بر تحمّل رنج‌ها و سختی‌ها در این راه مقدس تأکید می‌فرمایند: «تکلیف ماها را سیدالشهداء معلوم کرده است. در میان جنگ از قلت عدد نترسید، از شهادت نترسید. هر مقدار عظمت داشته باشد مقصود و ایده انسان، به همان مقدار باید تحمّل زحمت بکند.»[۷]
در اندیشه امام خمینی (ره)، از روحیه شهادت طلبی مسلمانان صدر اسلام، به عنوان مهمترین رمز پیشرفت و حفظ اسلام و مسلمانان یاد شده است. آن حضرت در مورد تأثیر قابل توجه این روحیه بر مردم ایران و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، می‌فرمایند: «… در ملت ما تحوّلی حاصل شد که آن تحوّل سابقه نداشت؛ آن تحوّل این بود که شهادت را برای خودشان فوز عظیم می‌دانستند. جوان‌های ما الآن هم پیش من می‌آیند، بعضی از آنها می‌گویند که شما دعا کنید که ما شهید بشویم. این رمز پیروزی بود که همان طور که در صدر اسلام، مسلمین با این رمز پیش بردند، ملت ما هم با این رمز، پیش برد و با این رمز است که ملت‌ها می‌توانند پیش ببرند.»
امام خمینی (ره) باز زنده نمودن فرهنگ ایثار و شهادت طلبی و با اندیشه‌ای عاشورایی، خاضعانه در راه رسیدم به آرمان‌های اسلام و انقلاب عزیزمان قدم گذاشتند و عاشقانه وجود نورانی و مبارک خویش را برای شهادت آماده نمودند: «امروز خمینی آغوش و سینه خویش را برای تیرهای بلا و حوادث سخت آماده کرده است و برای درک شهادت روز شماری می‌کند.»
با این روحیه بود که سرانجام توانستند این نهضت عظیم را به ثمر برسانند و به احیای ارزش‌های مقدس اسلام و انقلاب بپردازند.
ایشان در این راه خطیر، تحوّلی عظیم در کشور و در میان مردم به وجود آوردند و در سخنانی، با وعده پیروزی حق بر باطل، خود را تابع امر و فرمان خدا می‌دانستند، هیچ گونه ذلت و بندگی را به جز بندگی حق نمی‌پذیرفتند و خود را راضی به مشیّت و رضای حق تعالی می‌دانستند: «امروز روزی است که خدا این گونه خواسته است و دیروز خدا آن گونه خواسته بود و فردا انشاءالله روز پیروزی جنود حق خواهد بود؛ ولی خواست خدا هر چه هست، ما در مقابل آن خاضعیم و ما تابع امر خداییم و به همین دلیل طالب شهادتیم و تنها به همین دلیل است که زیر بار ذلت و بندگی غیر خدا نمی‌رویم.»
از روشن‌ترین جلوه‌های رهبری امام خمینی (ره)، هدایت و رهبری ایشان در هشت سال حماسه دفاع مقدس است که تأثیری عمیق و فراوان بر روحیه ملت قهرمان ایران و رزمندگان اسلام داشت. ایشان به عنوان بزرگتری معمار تجدید حیات اسلام در عصر حاضر، نقش به سزایی در احیای ارزش‌های والای اسلام و برافراشته نمودن پرچم حق داشتند. رهبر عظیم‌الشأن انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، درباره خصوصیات و ویژگی‌های رهبری حضرت امام (ره) در هدایت نیروهای مسلح می‌فرمایند: «غیر از دوران پیامبر (ص) و دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع) و مدّت کوتاهی از امام مجتبی (ع)، فرمانده کل قوای عارف و حکیم و عاشق و الهی در دنیا سراغ نداریم… ما در هیچ جای دنیا، نه امروز و نه در گذشته، نیروی نظامی سراغ نداریم که تحت فرماندهی انسانی معنوی و الهی و عارف و دارای رقیق‌ترین احساسات بشری و در عین حال با قاطعیّت و صلابتی که هیچ فرماندهی در دنیا از آن برخوردار نیست، به حراست و دفاع از ناموس و حیات شرافتمندانه ملت در مقابل تجاوزگران بپردازد. شور و حال سلحشوری و رزمندگی، شوق به جهاد و استقامت رزمندگان و فتوحات عظیمی که در نبرد با دشمنان اسلام به دست آورده‌اند، بیشتر مرهون تأثیرات معجزه گونه شخصیت معنوی حضرت امام (ره) در رهبری دفاغ مقدس است.»[۸]
امام خمینی (ره) با اندیشه بیدار و آگاه خویش و با شعار شهادت طلبی و احیای فرهنگ شهادت، جوانان این مرز و بوم را آن چنان عاشورایی و شهادت طلب بار آورد که آنان در راه دفاع از کشور خویش سر از پا نمی‌شناختند و عاشقانه به جبهه‌های حق علیه باطل شتافتند. در نظر ایشان، دفاع از اسلام به عنوان فرضیه‌ای واجب محسوب می‌شود و در بیاناتی، آمادگی خود را برای ادای این فرضیه اعلام می‌دارند: «من خون و جان ناقابل خویش را برای ادای واجب حق و فرضیه دفاع از مسلمانان، آماده ساخته‌ام و در انتظار فوز عظیم شهادتم.»[۹]
ایشان شهادت را هدیه‌ای الهی مبتنی بر ایمان می‌دانند و این اعتقاد خالصانه و عشق به شهادت را موجب پیروزی و غلبه بر دشمنان بر می‌شمردند: «آنچه که ملت ما را پیروز کرد، ایمان به خدا و عشق به شهادت بود. ملت ایران هیچ نداشت و ایمان داشت و ایمان او را بر همه قدرت‌ها غلبه داد.»[۱۰]
همچنین ایشان در بیاناتی سرچشمه تمام فداکاری‌ها و از جان گذشتگی‌های رزمندگان عزیزمان را در ایمان راسخ و اعتقادی عمیق به پروردگار منّان می‌دانند: «ایمان است که شما را وادار می‌کند بروید و برای اسلام فداکاری کنید و ایمان است که در جبهه‌ها این عزیزان ما در جنگ تا حدّ شهادت حاضر هستند و تا این ایمان را حفظ کردید … هرگز نخواهید آسیب دید.»[۱۱]
امام خمینی (ره) با اشاره به مقام والای شهیدان در نزد خداوند، آن چنان جایگاهی برای شهید بر می‌شمرد که زبان خویش را در وصف آن قاصر می‌بینند. ایشان این جایگاه را سعادتی ابدی و ازلی از جانب خداوند برای کسانی که عاشقانه جان خویش را در طبق اخلاق نهادند، می‌دانند و خود را محروم از رسیدن به این فیض عظیم: «از شهیدان ارجمندی که خداوند تعالی در شأن آنان کلمه بزرگ «احیا هند ربهم یرزقون» را فرموده است، بشری قاصر مثل من چه تواند گفت؟ آیا بار یافتن نزد خداوند و ضیافت مقام ربویی از آنان را می‌توان با قلم و بیان و گفت و شنود توضیح داد؟ آیا این همان مقام «فَادْخُلی فی عبادی وَ ادْخُلی جنّتی» نیست که حدیث شریف بر سیّد شهیدان و سرور مظلومان منطبق نموده است؟ آیا این جنت همان است که مؤمنان در آن راه دارند یا لطیفه الهی آن است؟ آیا این بار یافتن و ارتزاق نزد ربّ الارباب؛ همان معنی بشری آن است یا رمزی الهی و والاتر و فوق برداشت بشر خاکی؟ بارالها این چه سعادت عظیمی است که نصیب بندگان خاصّ خود فرمودی که ما از آن محرومیم؟»[۱۲]
ایشان شهادت را چیزی جز عشق به خدا و شوق به لقاءالله نمی‌بینند و شهدا را عاشقانی که جرعه نوش و وصل یار هستند، خطاب می‌نمایند: «از شهدا که نمی‌شود چیزی گفت. شهدا شمع محفل دوستانند. شهدا در قهقهه مستانه‌شان و در شادی وصولشان «عند ربّهم یرزقون» اند و از «نفوس مطمئنه‌ای» هستند که مورد خطاب «فَادْخُلی فی عبادی و ادخلی جنتی» پروردگارند. این جا صحبت از عشق است و عشق؛ و قلم در ترسیمش برخود می‌شکافد.»[۱۳]
در توصیف شهادت و بیان منزلت والای شهید، امام (ره) با حسرتی عارفانه و تواضعی خالصانه به تحسین افتخار آفرینان عرصه نبرد می‌پردازند و این چنین می‌فرمایند: «افتخار و آفرین بر شهدای حوزه و روحانیت که در هنگامه نبرد، رشته تعلقات درس و بحث مدرسه را بریدند و عقال تمنّیّات را از پای حقیقت علم برگرفتند و سبکبالان به میهمانی عرشیان رفتند و در مجمع ملکوتیان شعر حضور سروده‌اند… یکی چون من، عمری در ظلمات حصار و حجاب‌ها مانده است… و دیگری در اول شب یلدای زندگی، سینه سیاه هوس‌ها را دریده و با سپیده سحر عشق، عقد وصال و شهادت بسته است و حال، من غافل که هنوز از کتم عدم‌ها به وجود نیامده‌ام، چگونه از وصف قافله سالاران وجود وصفی کنم؟»[۱۴]
در نگاهِ امام خمینی (ره)؛ شهیدان مظهر افتخار و غرور ملت و تجلی عزّت و سرافرازی جامعه اسلامی و موجب اعتلای اسلام و ملت اسلامی محسوب می‌شوند: «اسلام شهدای بزرگ داشته است و مفتخر است به این که در راه خدا و در راه هدف، شهدای بزرگ داده است. ما هم مفتخریم به این که در راه اسلام و در راه هدفمان شهید بدهیم.»[۱۵]
امام عظیم الشأن ما، در بیاناتی با اعتراف بر عجز و ناتوانی خویش، خالصانه و متواضعانه قدردان شهادت طلبی و فداکاری شهدا و رزمندگان اسلام بودند: «برماست که با اعتراف به عجز خویش، از رزمندگان عزیزی که با شهادت طلبی‌ها و رشادت‌هایشان از میهن اسلامی خود دفاع نموده و با خون پاک خود چراغ‌هایی فراراه آزادی تمام ملت‌های دربند برافروختند، قدردانی نماییم.»[۱۶]
ایثار و شهادت طلبی در نظر امام خمینی (ره)، زمینه‌ساز و هموار کننده مسیر انتظار و ظهور است و بر این مبنا پایه‌های انقلاب را بنا نمودند. ایشان با امید به گسترش اسلام در تمام جهان؛ زمینه ظهور امام عصر (عج) را مهیا می‌بینند: «انقلاب اسلامی با تأییدهای خداوند متعال، در سطح جهان در حال گسترش است و انشاءالله با بسط آن، قدرت‌های شیطانی به انزوا کشیده خواهند شد و حکومت مستضعفان برپا و زمینه برای حکومت جهانی مهدی آخرالزمان (عج) مهیّا خواهد شد.»[۱۷]
امام بزرگوار ما، در مکتب خویش، درس قیام و شهادت طلبی و ایثار به همگان آموخت و نقشی مهم در رهبری نهضت عظیم اسلامی بر عهده داشت، ایشان با احیای فرهنگ شهادت، موجب پیروزی انقلاب اسلامی در مقابل دشمنان شدند. آن حضرت آن چنان در این راه ثابت قدم و مصمّم بود که هیچ مانعی وی را از رسیدن به هدف مقدّسش باز نمی‌داشت و تا رسیدن به آن، از هیچ تلاش و کوششی دریغ نکردند. و بر ماست که با پایبندی و زنده نگه‌داشتن فرهنگ شهادت طلبی و الگو قرار دادن نهضت امام حسین (ع)، در راه حفظ اسلام و دفاع از دستاوردهای عظیم انقلابمان قدم برداریم و بدانیم که عامل اساسی حفظ و تداوم اسلام و انقلاب اسلامی، «فرهنگ عاشورا» بوده و هست امام خمینی (ره) در این زمینه می‌فرماید: «این محرّم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرّم است. از این قتل سید‌الشهدا (ع) است و شهادت او است. ما باید به عمق این شهادت و تأثیر این شهادت در عالم برسیم و توجه کنیم که تأثیر او امروز هم هست.
امام خمینی (ره) در این زمینه می‌فرماید: «این محرّم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرّم است. از این قاتل سید‌الشهدا (ع) است و شهادت او است. ما باید به عمق این شهادت و تأثیر این شهادت در عالم برسیم و توجه کنیم که تأثیر او امروز هم هست.
اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی‌شد همه در تحت بیرق امام حسین (ع) قیام کردند. الان هم می‌بینید که در جبهه‌ها وقتی که نشان می‌دهند آنها را، همه با عشق امام حسین (ع) است که دارند جبهه‌ها را گرم نگه می‌دارند.»[۱۸]
نهضت عظیم اسلامی، با عشق به شهادت در مسیر مقدّس خویش گام نهاد و در این راه، با انقلاب الهی و فداکاری‌های ارزشمندانه خود و با نثار خون شهیدان بسیاری سرافرازانه استقلال و عظمت خویش را باز یافت: «خوشا به حال آنان که با شهادت رفتند. خوشا به حال آنهایی که این گوهرها را در دامن خود پروراندند. امام خمینی (ره): خداوندا این دفتر و کتاب شهادت را همچنان به روی مشتاقان باز و ما را هم از وصول به آن محروم نکن. خداوندا! کشور ما و ملت ما هنوز در آغاز راه مبارزه‌اند و نیازمند به مشعل شهادت. تو خود این چراغ پرفروغ را حافظ و نگهبان باش.»[۱۹]
[۱]. فصلنامه پویا، ویژه نامه شهادت طلبی، ش۱۳، ص۸۵
[۲] . بقره / ۱۵۴٫
[۳] . آل‌عمران / ۶۹٫
[۴] . صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۱۰۱٫
[۵] . همان، ج ۱۸، ص ۳۲۵، ۱۹/۱۱/۶۲٫
[۶] . همان، ج ۱۶، ۲۹۰٫
[۷] . همان، ج ۱۷، ص ۵۵٫
[۸] . روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۷/۱/۱۳۸۶٫
[۹] . صحیفه‌نور، ج ۲۰، ص ۱۱۳٫
[۱۰] . همان، ج ۱۶، صص ۲۰۱ ـ ۱۹۷، ۲۳/۳/۱۳۶۱٫
[۱۱] . همان، ج ۱۶، صص ۲۷۹ ـ ۲۷۲، ۹/۶/۱۳۶۱٫
[۱۲] . پیام حضرت امام خمینی، ۲۰ آذر ۱۳۶۱ (۲۵ صفر ۱۴۰۳).
[۱۳] . صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۱۴۷، ۱/۷/۶۷٫
[۱۴] . همان، ص ۸۸، ۳/۱۲/۶۷٫
[۱۵] . همان، ج ۶، ص ۱۲۶ ـ ۱۲۴، ۱۷/۲/۱۳۵۸٫
[۱۶] . ۱۰/۶/۶۲٫
[۱۷] . صحیفه امام خمینی، ج ۱۵، ص ۲۴۹٫
[۱۸] . همان، ج ۱۷، ص ۵۸٫
[۱۹] . همان، ج ۲۰، ص ۲۳۹٫