سازمان وکالت
سیدغلامرضا تقیزاده
اشاره:
عدم وجود فضای آزاد به منظور ترویج آشکار اندیشههای سازنده مکتب اسلام، هیچ گاه موجب توقف این تکلیف الهی نبوده است.
در اوج خفقان و فشارهای سیاسی و اقتصادی و… حکومت امویان و بنیالعباس، امامان بزرگوار شیعه، با تشکیل شبکهای مخفی، با شیعیان سراسر سرزمینهای اسلامی ارتباط برقرار نموده و آنان را از راهنماییهای فکری و اعتقادی خویش بهرهمند میساختند.
مقاله زیر به بررسی توصیفی این شبکه مخفی پرداخته و فعالیتهای دینی و فرهنگی پیشوایان معصوم به منظور حفظ اسلام اصیل و جلوگیری از تحریفهای دشمنان و منافقان، در غربت و مظلومیت دوران حکومت مدعیان خلافت دینی را برشمرده است.
سرآغاز
پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، اهل بیت آن حضرت (علیهالسلام) از جانب خداوند، هدایت جامعه بشری و ترویج مذهب حق و مکتب رسول الله (ص) را بر عهده گرفتند. تاریخ، نشان میدهد که بیشتر امامان ما به رغم حقانیتشان، از سوی حکومت وقت و گروههای مختلف اجتماعی و عقیدتی، تحت فشار بودهاند.
شدیدترین تدابیر برای کنترل و آزار آنان و پیروانشان همواره با ناجوانمردانهترین روشها به کار گرفته میشد. اکثر مردم جامعه نیزتحت تعلیمات غلط ، جایگاه عظیم امامت را درک نکرده و غالباً با امامان (علیهمالسلام) و پیروان آن بزرگواران، سر نامهربانی داشتند. بااین وجود شاهدهستیم که تشیع از محدوده کوچک شهرکوفه به تمام نقاط کشورهای اسلامی گسترش یافته است .
بررسی منابع تاریخی، حاکی از آن است که با وجود تمام تدابیری که از سوی حاکمان وقت به کار گرفته میشد، ائمه (علیهمالسلام) ابتکار عمل را به دست داشته و با ایجاد تشکیلاتی منسجم و سرّی در سراسر بلاد اسلامی، با شیعیان، ارتباط برقرار نموده و معارف ناب و زلال الهی را در روح شیفتگان حقیقت و تشنگان معارف اسلام تزریق میکردند. آنان همواره رهنمودهای لازم را جهت حفظ جامعه شیعی ابلاغ کرده و مشکلات عقیدتی و معیشتی پیروان خود را مرتفع مینمودهاند.
از این تشکیلات با نام «سازمان وکالت» یاد میشود.
در این نوشته، این تشکیلات ظلم ستیز و ناب شیعی را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار خواهیم داد.
معرفی اجمالی سازمان وکالت
سازمان وکالت، یک تشکیلات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی منظم و گسترده بود که تقریباً با روی کار آمدن بنیعباس در سال ۱۳۲ هجری قمری توسط حضرت امام صادق (علیهالسلام) تأسیس گردید و با وفات علی بن محمد سمری، آخرین سفیر امام عصر (عج) در سال ۳۲۹ هجری قمری و فرا رسیدن دوران غیبت کبری به کار خود پایان داد.
این سازمان از بدو تأسیس، مانند بازویی قدرتمند و کارآمد، مهمترین نقش را در پیشبرد اهداف ائمه (علیهمالسلام) عهدهدار بوده است.
ویژگیهای سازمان وکالت:
وجود برنامه و شیوه منظم و هدفمند فعالیت ها، رهبری منحصر به فرد و مسلط بر تمام مجموعه، انتخاب وکلای عالم و وفادار به رهبری مجموعه، حضور اعضای مخلص و فداکار، هماهنگی و انسجام بین اعضا و اجزای تشکیل دهنده مجموعه از مهمترین ویژگیهای این سازمان بود.
علل پیدایش و زمینههای تشکیل سازمان وکالت(۱)
مهمترین دلایل و پیش زمینههای تشکیل این سازمان را میتوان در موارد زیر برشمرد:
الف ـ گسترش و پراکندگی مراکز تجمع شیعیان و دوری از محل استقرار ائمه (علیهمالسلام)
پراکندگی جمعیت شیعه(به دلیل مهاجرت برخی پیروان آنان تحت فشارهای ظالمانه حکومت) و بعد مسافت تا محل حضور ائمه (علیهمالسلام)، دشواری رفت و آمد و مواصلات و عدم امکان سفر برای تمامی شیعیان در آن عصر، ایجاب میکرد نمایندگان مورد اعتماد امام معصوم (علیهالسلام) در آن سرزمینها حضور داشته باشند.
ب ـ شدت جو خفقان حکومت بنیعباس و عدم امکان ارتباط مستقیم با امام معصوم (علیهالسلام)
وجود چنین فضایی از یک سو و رسالت ائمه (علیهمالسلام) در هدایت جامعه و رفع نیازها و شبهات فکری و عقیدتی پیروان خود و حفظ آنان از عقاید انحرافی موجود در آن عصر از سوی دیگر؛ اقتضا میکرد که با ایجاد چنین شبکهای برای ارسال شخصیتهای برجسته علمی و مورد اعتماد به مراکز تجمع شیعیان، ضایعه عدم دسترسی مستقیم به محضر ائمه (علیهمالسلام) را جبران نمایند.
ج ـ مدیریت امور مالی نظام امت و امامت
جمعآوری وجوهات شرعی مانند خمس، زکات، نذورات و هدایای مالی شیعیان و تحویل آن به امام (علیهالسلام) یا مصرف آن در موارد مورد نظر ایشان، یکی دیگر از دلایل تشکیل این سازمان بود. همچنین وجود املاک، باغها و زمینهای وقفی در نقاط مختلف سرزمین اسلامی، نیاز به رسیدگی و مدیریت داشت که وکلای ائمه (علیهمالسلام) عهدهدار این امر گردیدند.
برخی مصارف وجوهات شرعی ودرآمد موقوفات عبارتنداز:
- مصارف بیت امام
- تأمین مالی وکلا و ابواب
- کمک به شیعیان نیازمند
- حمایت مالی از قیامهای مسلحانه مورد تأیید ائمه (علیهمالسلام)
- سایر مواردی که امام (علیهالسلام) مصلحت میدانستند.
د. آمادهسازی شیعیان برای ورود به عصر غیبت
کاهش ارتباط مستقیم ائمه علیهمالسلام با شیعیان و برقراری ارتباط با آنان از طریق وکلا، توقیعات و مکاتبات، همه و همه از لحاظ عملی، شیعیان را برای ورود به عصر غیبت آماده میساخت و به این ترتیب بود که شیعه آموخت در عصر غیبت، چگونه هویت و انسجام خود را حفظ نموده و مشکلات فکری، سیاسی و اجتماعی خود را حل نماید.
از آغاز تا پایان (بررسی محدوده زمانی فعالیتهای سازمان وکالت)
برخی از این محققین بر این باورند که آغاز به کار سازمان وکالت از عصر امام موسیبن جعفر(علیهالسلام) بوده و منکر وجود وکلا (به معنای اصطلاحی مورد بحث) در زمان امام صادق(علیهالسلام) هستند.
اما گروهی دیگر از محققین با توجه به قرائن تاریخی و اوضاع سیاسی و اجتماعی آن عصر و نیز تصریح بعضی منابع به نام وکلایی برای امام صادق (علیهالسلام)، تأسیس آن را در زمان ایشان میدانند. البته فعالیتهای این سازمان در زمان امام کاظم (علیهالسلام) و امامان بعدی، توسعه و گسترش یافت. اوج این فعالیت، در دوران غیبت صغری بوده است؛ چرا که تنها راه ارتباط شیعیان با امام خود، از طریق وکلا و نواب حضرت بوده و با شروع دوران غیبت کبری که ارتباط ظاهری حضرت حجت(عج) با شیعیان قطع گردید فعالیتهای این سازمان نیز به کار خود پایان داد.
از شمال آفریقا تا سرزمینهای ماوراءالنهر (بررسی محدوده جغرافیایی فعالیتهای سازمان وکالت)
با استفاده از منابع تاریخی، مشاهده میکنیم در هر منطقهای که شیعیان اهل بیت(علیهمالسلام) زندگی میکردهاند نمایندهای از سازمان نیز در آنجا مشغول به فعالیت بوده است.
شمال آفریقا شامل مصر و مغرب، حجاز شامل مکه و مدینه، عراق شامل کوفه، بصره، واسط، بغداد، سامراء، مدائن و ایران شامل خراسان، سیستان، قم، ری، همدان و آذربایجان، مناطق تحت پوشش فعالیتهای این سازمان بوده است. ذکر نام وکلا در این مناطق از حوصله مقاله خارج است. در بحث ساختار تشکیلاتی، به ذکر نام بعضی از آنها به عنوان شاهد بر مدعای خود بسنده میکنیم.
ساختار و چارت تشکیلاتی
بررسی منابع تاریخی و رجالی، حاکی از وجود ساختارهای هرمی در تشکیلات سازمان وکالت است. رهبری سازمان، وکلای ارشد یا سر وکیلها، وکلای منطقهای، اعضای عادی و شیعیان و محبان اهل بیت (علیهمالسلام) سلسله مراتبی بوده که در این سازمان وجود داشته است. ما به اختصار به توضیح آن خواهیم پرداخت.
الف) رهبری سازمان
در رأس این هرم، وجود مقدس امام معصوم (علیهالسلام) نقش رهبری و اداره سازمان را به عهده داشته است. فعالیتهای چند جانبه این سازمان (در زمینههای فکری، فرهنگی، مالی و ساماندهی بعضی قیامهای مسلحانه) و گستردگی حوزه فعالیت که تقریباً تمام سرزمینهای اسلامی را شامل میشد ، همچنین شدت عمل حکومت در از بین بردن مکتب و تفکر شیعه، سنگینی و دشواری نقش رهبری این سازمان را آشکارتر میسازد.
برخی از وظایف رهبری سازمان
۱ ـ تعیین وکلای نواحی و معرفی شخصیت آنان به شیعیان
۲ ـ تبیین وظایف عادی و وظایف ویژه وکلا
۳ ـ بررسی عملکرد وکلای نواحی مختلف و عزل وکلای خائن و معرفی و رسوا ساختن جریانات دروغین مدعیان بابیت و وکالت
۴ ـ دفع خطرهای سیاسی امنیتی از نهاد وکالت
۵ ـ تأمین مالی وکلا
۶ ـ حفظ، هدایت و بسط جامعه شیعیان در مقابل تفکرات و عقاید منحرف سایر فرق از طریق تربیت شاگردان
ب) وکلای ارشد یا سر وکیل
سرزمینهای گسترده اسلامی به جهت تقسیم کار و تعیین حوزه فعالیت وکلا، به پنج منطقه تقسیم شده بود و هر ناحیه از جانب امام به وکیل ارشد واگذار میشده است .
مناطق پنجگانه :
۱ ـ عراق و توابع آن
۲ ـ حجاز، یمن، مصر
۳ ـ آذربایجان و اژان
۴ ـ قم و همدان و توابع
۵ ـ خراسان، ری و توابع آن
وظایف وکلای ارشد:
- مدیریت امور مالی،
- تعیین وکلای امین برای مناطق و شهرهای تحت پوشش حوزه وکالت
- نظارت و رسیدگی به عملکرد آن وکلا
- حل وفصل اختلافات احتمالی بین وکلای مناطق
- تصمیمگیریهای سریع و مناسب در وضعیتهای مختلف
- حفظ اسرار امام و تشکیلات
- تبیین و گسترش معارف و علوم اهل بیت (علیهمالسلام) و بسط مکتب تشیع
ج) وکلای محلی و منطقهای: این وکلا نیز به وسیله وکلای ارشد منطقه، منصوب و مشغول به فعالیت بودهاند.
د) شیعیان و پیروان مکتب امامت: در قاعده هرم نیز شیعیان وجود داشتند که آموخته بودند چگونه مشکلات فکری، عقیدتی و یا اقتصادی خود را از طریق وکلا یا رابط آنان پیگیری و رفع نمایند و خود را از گزند کینهتوزی دشمنان اهل بیت(علیهمالسلام) حفظ نمایند.
ضوابط حاکم بر فعالیتهای سازمان
سازمان وکالت در متن خود یک سلسله اصول و ضوابط را داراست که میتوان آنها را در دو قسمت سیستم انضباطی و سیستم امنیتی بررسی کرد.
۱- سیستم انضباطی
مطالعه فعالیتهای این سازمان، روایتگر وجود نظم فوق العادهای در عملکرد این تشکیلات است که به برخی از آنها اشاره میشود.
الف) رعایت سلسله مراتب
وکلای هر منطقه، ملزم به پیروی از وکیل ارشد منطقه خود و هماهنگی با وی بودهاند.
وکلای ارشد نیز فعالیتهای خود را با مقام بالاتر از خود که همان امام معصوم (علیهالسلام) بوده هماهنگ کرده و تحت نظارت ایشان انجام وظیفه مینمودهاند. اینها شواهدی است که نشان میدهد سلسله مراتب در این سازمان به خوبی رعایت میشده است.
ب) عدم تداخل حوزه عمل وکلا
قلمرو جغرافیایی عملکرد هر وکیل، مشخص بوده و هر وکیل، موظف به فعالیت در محدودۀ خویش بوده است. به این ترتیب از تداخل حوزه کاری وکلا جلوگیری میشد و در مواردی که وکیل، پا از قلمرو خود فراتر مینهاد، توسط مقامات بالاتر به او تذکر داده میشد.
ج) عدم گسستگی در کار وکالت نواحی
عدم پیوستگی فعالیتها یکی از عواملی است که موجب بی نظمی میشود. در فعالیتهای این سازمان مشاهده میشود که امامان معصوم (علیهمالسلام) با اهتمام به تعیین جانشین برای وکیل قبلی مانع از بروز گسستگی و بینظمی در کار وکالت نواحی شدهاند.
۲- سیستم امنیتی
شدت جوّ خفقان موجود در جامعه و تلاش گسترده حکومت برای نفوذ به تشکیلات علویان و از بین بردن آنها اقتضا میکرد که فعالیتهای سازمان از یک سیستم امنیتی قوی برخوردار باشد تا فعالیتهای آن برای حکومت آشکار نگردد. در این جا به برخی از این تمهیدات اشاره میشود:
الف) تقیه
یکی از اصلی ترین موارد امنیتی ، تقیه بوده است. تقیه به معنای منزوی بودن و توقف فعالیتها و مترصد فرصت مناسب بودن برای انجام وظایف نیست، بلکه به معنای انجام وظایف و فعالیتها در لفافه و به صورتی است که از انظار عمومی پنهان باشد.
سازمان وکالت در عمل به اندازهای این اصل را رعایت میکرده که بعضی از محققین نام این تشکیلات را سازمان مخفی و زیرزمینی وکالت یا به عبارتی «التنظیم السری» نهادهاند.
روایات و احادیث زیادی در باب لزوم تقیه و سرزنش کسانی وارد شده است که این اصل را در فعالیتهای سازمانی رعایت نمیکردند.
در مواردی عدم رعایت این اصل به دستگیری و یا شهادت برخی از وکلای ائمه (علیهمالسلام) منجر میشد که موجب ناراحتی و زحمت پیشوایان دین و پیروان آنان میگردید.
ب) فیلترینگ وکالت!
یکی دیگر از عوامل تقویت سیستم امنیتی سازمان، وجود شرایط برای احراز مقام وکالت بوده که از جانب رهبران این سازمان در نظر گرفته شده بود.
بعضی از شرایط وکلای این سازمان عبارتند از:
۱٫عدالت و وثاقت: با توجه به وظایف مهمی که امام بر عهده وکلا گذارده بود، وجود ملکه تقوا، عدالت و وثاقت در وکیل، امری اجتناب ناپذیر بود؛ چرا که وکلا از جانب امام با شیعیان ارتباط داشتند و سؤالات آنان را از جانب امام پاسخ میدادند، بنابراین معقول نیست که امام، شخصی را که فاقد چنین شرطی باشد به انجام چنین امر مهمی گمارده باشد؛ چه آن که در روایات نیز شاهد هستیم که امام (علیهالسلام) به هنگام معرفی وکلای خود از آنها با تعابیر «إنَّه ثِقَتِی وَ اَمینی» یاد میکند که دلالت بر وجود وثاقت به عنوان شرط اساسی احراز پست وکالت امام (علیهالسلام) دارد.
- توان راز داری تشکیلاتی
ائمه (علیهمالسلام) افرادی با قدرت رازداری بالا را به مقام وکالت منصوب میکردند تا وکیل با اقدام نا به جا و یا فاش ساختن اسرار تشکیلات، سازمان و اعضا را در معرض خطر قرار ندهد.
به این نمونهها توجه کنید:
شیخ طوسی دربارۀ « نصربن قابوس لخمی» نقل کرده که: « وی بیست سال بی آن که کسی (از مخالفان یا شیعیان غیرقابل وثوق) مطلع شود وکیل امام صادق (علیهالسلام) بود».
۳٫کاردانی
از آن جا که پست وکالت، پستی اجرایی بوده، یکی از شروط وکالت، قدرت مدیریت و توان اجرایی، کاردانی و نظم و انضباط بالا بوده است.
قرار دادن این سه شرط اساسی، توسط امام (علیهالسلام) به عنوان شرایط احراز مقام وکالت، سیستم امنیتی تشکیلات را تا حد زیادی تقویت نموده بود که میتوان گفت تقریباً نفوذ جاسوسان حکومت به لایههای تشکیلات را غیرممکن میساخت.
اهم فعالیتهای سازمان
با توجه به تنوع وظایف امام معصوم علیهالسلام، وظایف این سازمان نیز متنوع بوده و اهداف خود را در چندین عرصه، دنبال میکرده است.
فعالیت های گسترده این سازمان را در سه عرصه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بررسی خواهیم کرد.
الف) فعالیتهای فرهنگی
*ترویج و بسط معارف اهل بیت (علیهمالسلام)
گرچه تمامی وکلای سازمان از اصحاب عالم ائمه (علیهمالسلام) انتخاب نمیشدند؛ اما برخی از آنان از شاگردان مورد تأیید ائمه (علیهمالسلام) و از علمای برجسته محسوب میشدند و از این رو با دستور و تاکید ایشان در مسند افتا و یا بحث و مناظره نشسته و به ترویج و بسط معارف مکتب شیعه میپرداختند.
نقش ارشادی در عصر حیرت
عصر حیرت یعنی زمانی که امام معصوم (علیهالسلام) به شهادت میرسید و برخی شیعیان درباره جانشین ایشان و امام بعدی دچار تردید میشدند.
تمهید برای ورود به عصر غیبت
پذیرش عدم دسترسی به امام معصوم (علیهالسلام) از جانب شیعیان، بدون فرهنگ سازی و فراهم آوردن مقدمات، امکان پذیر نبود و چه بسا مکتب شیعه دچار انحراف میگردید؛ اما وکلا و نواب امام با نقش واسطه بودن خود میان امام و شیعیان و ترویج روش مکاتبهای و دیدار با نائب امام به جای ارتباط مستقیم، شیعیان را آماده ورود به دوران پرحادثه غیبت نمودند.
مبارزه با منحرفین عقیدتی و مدعیان دروغین بابیت
ظهور عقاید انحرافی جدید مدعیان دروغین بابیت ازتهدیدات شیعه بود که عدم برخورد و مقابله با آنان خطر نابودی اسلام واقعی را به دنبال داشت.
آگاهی دادن به شیعیان، شفاف سازی جریانات و توطئههای دشمنان، ارسال پیامها و توقیعات ائمه (علیهمالسلام) درباره منحرفین برای شیعیان در اقصی نقاط سرزمین اسلامی و حتی برخوردهای فیزیکی (در صورت لزوم) از اقداماتی بود که در این مبارزه توسط سازمان وکالت به کار گرفته میشد تا فرهنگ غنی شیعه را از آسیب مصون نگاه دارد.
ب) فعالیتهای اجتماعی و خدماتی
در شرایط نابسامان اقتصادی شیعیان در دوران عباسی، نمایندگان و وکلای ائمه (علیهمالسلام) بهترین پناهگاه برای رفع مشکلات اقتصادی و معیشتی و حل اختلافات مالی میان آنان بودند.
در واقع سازمان وکالت نقش موسسه خیریهای را داشت که در تمامی نقاط شیعه نشین دارای شعبه بوده و هر جا شیعیان در تنگنای اقتصادی قرار میگرفتند به ائمه (علیهمالسلام) یا نمایندگان آنان مراجعه میکردند.
در منابع تاریخی، موارد بسیاری وجود دارد که ائمه (علیهمالسلام) به طور مستقیم یا توسط وکلا اقدام به رفع مشکلات و نیازهای اقتصادی و معیشتی شیعیان مینمودند.
ج) فعالیتهای سیاسی
حساسیت وسختگیری حکومت عباسی بر ضد ائمه علیهمالسلام ووکلای ایشان وگماردن جاسوسان ، بهترین دلیل بر ضرورت وجود فعالیتهای سیاسی سازمان وکالت است که اهم این فعالیتها عبارتند از:
- تشکیل و سازماندهی جبهه حق علیه باطل
صرف تأسیس سازمان وکالت از آن جهت که نماد فعالیتهای جبهه حق بود، فعالیتی سیاسی به شمار میآید؛ چرا که در لوای فعالیتهای مالی و رفع حوایج اقتصادی شیعیان، زمینههای حفظ و بقای اقلیت شیعه در برابر اکثریت موجود در آن زمان فراهم گردید.
حکومت وقت هم که کم و بیش از فعالیتهای مالی ائمه (علیهمالسلام) مطلع شده بود آن را خطری جدی برای حکومت خود تلقی میکرد.
۲ . نفوذ در دستگاه حکومتی
امامان معصوم علیهم السلام باتجویزاشتغال بعضی ازاعضای سازمان در دربار ونفوذ در دستگاه حکومتی، زمینه خدمات رسانی بیشتر به شیعیان و کاهش فشار حکومت بر آنان را فراهم میآوردند. تعدادی ازپیروان ائمه(علیهمالسلام) دراعصارمختلف توانستندبه مقامات بالایی همچون وزارت، قضاوت وحکومت بر شهرها دست یابند که تأثیر بسزایی درپیشبرد اهداف سیاسی سازمان وکالت داشته است.
۳ . تدارک وحمایت از قیام های مسلحانه
در دوران حیات ائمه معصومین (علیهمالسلام) هیچ گاه زمینه قیام مسلحانه و تشکیل حکومت به وجود نیامد؛ لذا ایشان رهبری هیچ نهضت مسلحانهای را به طور مستقیم به عهده نگرفتند؛ اما شواهد تاریخی قابل توجهی حاکی از حمایت مستقیم یا غیر مستقیم ائمه (علیهمالسلام) از بعضی قیامها بر ضد حکومت عباسیان است که بیشتر توسط سازمان وکالت و به روشهای مختلف مانند کمک های مالی، اجازه و یا تشویق افراد به شرکت در قیام و یا حضور برخی وکلای امام در رأس قیام صورت میگرفت.
به عنوان نمونه میتوان به قیام حسین بن علی بن حسن بن حسن بن علی بن ابیطالب علیه السلام معروف به شهیدفخ اشاره کردکه درروایتی امام کاظم علیه السلام خطاب به ایشان آمده: «اگرچه تو کشته خواهی شد ولی با وجود این در جهاد و پیکار کوشا باش. این گروه (بنی عباس و پیروانشان) مردمی فاسق و بد کردارند، اظهار ایمان میکنند ولی در باطن منافق، شاک و مشرکند. فانا لله وانا الیه راجعون. من نزد خداوند شما را از یاران خود میشمارم».
تضعیف دستگاه حاکمه و ایجاد درگیری فکری و عملی برای آنان به منظور کاهش فشار بر شیعیان و در نتیجه فراغت بیشتر یافتن جهت گسترش مکتب شیعه از تأثیرات این قیامها بود که توسط سازمان وکالت انجام میشد.