روش‌شناسی ارتباط با جوان(۱)
علی باقی نصر آبادی
قسمت اول
مقدمه
بدون تردید آسیب‌پذیرترین و در عین حال پرانرژی‌ترین و با ارزش‌ترین قشر از اقشار جامعه، جوانان هستند. جوانان به مثابه آینده‌سازان و گردانندگان آینده جامعه، اصلی‌ترین سرمایه هر کشور محسوب می‌شوند.
فرایند تغییر در نگرش و رفتار جوانان در مقایسه با بزرگسالان راحت‌تر انجام می‌پذیرد، چرا که بعد احساسی نگرش و بینش جوانان نسبت به افراد و پدیده‌های مختلف، بسیار مهم و در عین حال سریع‌النتقال است؛ در حالی که بزرگسالان پای‌بند و مقاومت فکری بیشتری نسبت به باورها، ارزشها و اعتقادات از خود نشان می‌دهند. بنابراین بسیار طبیعی و منطقی به نظر می رسد که مخاطبان اصلی دشمنان فرهنگی، نسل جوان جامعه باشد.
برای مصونیت بخشی از جوانان از آسیب‌های فردی و اجتماعی و هدایت و راهنمایی آنان لازم است که با جوانان ارتباط مؤثر و مفید برقرار کنیم یعنی در دل جوانان جایی برای خود باز و آنان را کنیم. بدون ارتباطات مؤثر اجتماعی جوانان نمی‌توانند به رشد و شکوفایی مطلوب شخصت برسند. اگر فرماندهان، مدیران، مربیان و مبلغان با راهبردهای یاری بخش رفتار ارتباطی با جوانا آشنایی کافی داشته باشند قطعاً می توانند با ارائه رفتار ارتباطی کارآمد، سازنده و مؤثر، مسائل جوانان را به نحو شایسته‌ای حل نمایند.
- بررسی مفهومی
روش «Method» : مجموعه شیوه‌ها و تدابیری که برای شناخت حقیقت و برکناری از لغزش به کار برده می‌شود.[i]
«Methodlogy»: مطالعه منتظم و منطقی اصولی است که تفحص علمی را راهبری می‌کنند.[ii]
جوانان و جوانی: جوانی، مرحله‌ای بی‌بدیل از عمر انسان است که پس از پایان دوره‌ی نوجوانی، یعنی از ۱۶ سالگی آغاز می‌شود و بیش از دوره بزرگسالی در حدود ۲۴ سالگی پایان می‌یابد. شرایط و ویژگی‌های خاص دوره جوانی، آن را از دیگر دوره‌ها جدا می‌سازد.[iii]
چیستی ارتباط: ارتباط عبارت است از «فن انتقال اطلاعات، افکار و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخص دیگر»[iv] و یا «جست و جو برای دست یافتن به کلیه وسایل و امکانات موجود برای ترغیب و اقناع دیگران.»[v]
کُلودشِنِن در کتاب «نظریه‌های ریاضی ارتباط» می‌نویسد:
ارتباط عبارت است از تمام روش‌هایی که از طریق آن ممکن است ذهنی بر ذهن دیگری تأثیر بگذارد. این عمل نه تنها با نوشته یا صحبت کردن، بلکه حتی با موسیقی، هنرهای تصویری «تئاتر» و عملاً تمام رفتارهای انسانی عملی است.[vi]
پس ارتباط پدیده‌ای است که باعث شکل‌گیری نظان نگرشی، فکری، عاطفی و رفتاری می‌گردد.
انواع ارتباط:[vii] به طور کلی پیام دهندگان می‌توانند به چهار شکل با مخاطبان خود ارتباط برقرار نمایند.
گفتاری (کلامی): در این نوع ارتباط اطلاعات و افکار را از طریق زبان و گفتار به دیگران منتقل می‌کنند.
شنیداری: این نوع ارتباط بیشتر از روش گوش دادن به حرف دیگران صورت می‌گیرد. از میان چهارراه ارتباطی (خواندن، نوشتن، حرف زدن و گوش‌دادن) ۷۵ درصد ارتباطات افراد از طریق گفتاری و شنیداری صورت می‌گیرد.
نوشتاری: ارتباطی است که در آن، اطلاعات از طریق قلم بر کاغذ نقش می‌بندد و از طریق مطالعه، به خواننده منتقل می‌شود.
دیداری: ارتباطی است که اطلاعات میان افراد از طریق دیدن و خواندن صورت می‌گیرد. جامعه شناسان ارتباطی معتقدند که ۲۵ درصد ارتباطات افراد از طریق نوشتن و خواندن صورت می‌گیرد، یعنی ۱۱ درصد از راه نوشتن و ۱۴ درصد از راه خواندن.[viii]
- فرایند ارتباط با جوان
۱ ـ ۲٫ پیام دهنده:
پیام دهنده فردی است که پیام خود را با استفاده از روش‌ها و ابزارهای مشروع به مردم می‌رساند: هر فردی توانایی و صلاحیت ارتباط با جوانان را ندارد. جز اینکه دارای دو ویژگی مهم باشد که عبارتند از:
الف . اعتبار: اعتبار به این معناست که چقدر جوانان پیام دهنده را قبول دارند و حرف او را می‌پذیرند. اعتبار و محبوبیت پیام دهنده تحت تأثیر عواملی است از جمله:
یک . تخصص: هر چقدر پیام دهنده، در پیامی که می‌دهد تخصص علمی داشته باشد، پیامش برای مخاطبان خود اعتبار بیشتری دارد و زمانی که پیام گیرندگان به تخصص و تبحر علمی فرد پیام دهنده اعتماد پیدا کردند، سخنان او را می‌پذیرند.
دو . مهم بودن: به هر میزان شخصت پیام دهنده برای پیام‌گیر مهم باشد، به همان میزان پیام دهنده را می‌پذیرد و وقتی او را بپذیرد، حرفهایش نیز قابل قبول‌تر است. مهم بودن فرد پیام دهنده بستگی به پایگاه اجتماعی، میزان نفوذ او در بین مردم و تجربیاتش دارد. اصولاً رهبران هر گروه در هر جامعه برای اعضای آن گروه، در شمار افراد مهم هستند.
سه . بی‌غرض بودن: پیام دهنده در صورتی در رساندن پیام و القای آن به مخاطبان خود موفق است که پیام خود را بدون هیچ غرض و نفع شخصی به پیام گیرنده ارائه نمایند و اگر این اعتماد برای پیام گیرندگان (جوانان) حاصل شود زمینه ارتباطات بیشتر را برای مربیان با نسل جوان فراهم می‌کند.
چهار . قانع سازی به طور غیر مستقیم: اگر تلاش مبلغان و مربیان آموزشی و دینی، رساندن پیام خود به جوانان به طور مستقیم باشد و بخواهند آنان را بدین شیوه تحت قرار دهند در باوراندن پیام خود به جوان، چندان موفق نخواهند بود، لکن اگر پیام دهندگان در تبلیغ و پیام خود به نسل جوان طوری وانمود کنند که قصد متقاعد کردن مستقیم جوانان را ندارند و تنها برای آشنا کردن آنها به پیامهای دین تلاش می‌کنند، در ارتباطات خود موفق خواهند بود.[ix]
پنج . بصیرت و آگاهی: روش بینی، دانایی، هوشمندی، عقل، درایت و معفرت عمیق از مهم‌ترین ارکان شخصت پیام دهندگان است. مربیان، معلمان و مبلغانی که این ویژگی‌ها را ندارند، نباید گام در عرصه تبلیغ و ارتباط با نسل جوان بنهند، زیرا اگر پیام دهنده ناآگاهی، پیام گیرندگان متعددی را از روی بی‌بصیرتی و ناآگاهی راهنمایی کند، خسارت جبران ناپذیری به عمر و زندگی نسل جوان وارد ساخته است. فرجام اقدام کننده بی‌بصیرت در روایتی چنین ترسیم می شود:
العامل علی غیر بصیره کالسائر علی غیر الطریق لا یزیده سرعه السیر الا بعداً»[x]
عمل کننده بی‌بصیرت چون رونده خارج از جاده است که سرعت راهپیمایی، او را از مقصد دور می‌کند.
شش . خیرخواهی و خلوص نیت: به راستی مبلغان و مربیان به عنوان پیام‌دهندگان باید از اعماق قلب خویش، خیرخواه نسل جوان بوده و از سر احسان و خلوص نیت با آنان مواجه شوند، چون خیرخواهی و خلوص نیست حقیقی پیام دهندگان برای جوانان اثر وضعی معجزه آسایی دارد. خیرخواهی و اخلاص مبلغان اکسیر گرانبهایی است که همه زحمات مبلغ و ارتباط‌گر را بارور می‌سازد و چنان تأثیری در گفتار و کردار او می‌گذارد که نسل جوان را شیفته خود می‌کند و آنان را به پذیرش پیام انقلاب و عمل به آن وا می‌دارد. مقام معظم رهبری در این باره می‌فرماید:
اخلاص شرط اصلی تبلیغات است، اگر از بالاترین سطوح تا پایین‌ترین سطوح، ذره‌ای اغراض شخصی به میان آمد تبلیغات خراب می‌شود. رکن اول تبلیغات و سرآغاز آن به نام خدا و اتمام آن برای خداست و الا اگر برخلاف این باشد دیگر تبلیغ نیست… در صورتی می‌توانیم کیفیت کار تبلیغاتی را بالا ببریم که تبلیغ واقعاً برای خدا و در راه خدا باشد.[xi]
هفت . ایمان به هدف و محتوای پیام: ایمان و باور قلبی به پیام و اهداف آن، پشتوانه محکمی است که پیام دهنده و مبلغ را در امر رساندن پیام یاری می‌رساند. از همین رو پیام دهنده پیش از اقدام به ارتباط و رساندن پیام باید ایمان و باور خود را نسبت به پیام و اهداف آن بسنجد و آنگاه که مطمئن گردید خود به محتوا و اهداف پیام باور قلبی دارد، به ارتباط با جوان و ابلاغ پیام مبادرت ورزد. بدیهی است که «سخنی کز دل برآید، لاجرم بر دل نشیند.»
هشت . ایمان به توانایی‌های جوان: در کنار ایمان به هدف و پیام، پیام دهنده باید ایمان قاطع و باور حقیقی به توانایی‌ها و شایستگی‌های جوان هم داشته باشد. باید به قدرت انسانی جوان که توانایی‌ها و استعدادها و صلاحیت‌های فراوانی در او پدید می‌آید اعتراف کرد و به منزلت و شخصت جوان ایمان و اذعان داشت. تا به جوان حرمت ننهیم و او را به رسمیت نشناسیم، نمی‌توانیم با او ارتباط برقرار کنیم.[xii]
ده . شناخت زمان و مکان: شناخت زمان و مکان یعنی موقع‌شناسی، تشخیص وضع و مقام و محل در هر مکان و هر زمان به مقتضای آن عمل کردن، یکی از ویژگی‌های اصلی فرد پیام دهنده، موفق است. شناخت عامل زمان و مکان بیان مطالب را در پذیرش و استقبال فراوان مواجه می‌کند. استاد مطهری در این زمینه می‌فرماید:
علمای امت اسلامیه بر حسب وظیفه و مسئولیتی که دارند، عالم‌ترین مردم به زمان خویش خواهند بود، زیرا تشخیص مقتضیات واقعی زمان از مقتضیات انحراف اخلاقی و انحطاطات روحی انسانها، بدون آشنایی با روح زمان و عوامل دست‌اندر کار ساختمان زمان و جهت سیر آن عوامل، امکان‌پذیر نمی‌باشد.[xiii]
استاد در ادامه می‌افزاید:
بدون شک مهم‌ترین مسئله‌ای که ادیان به و بالاخص اسلام در این عصر با آن مواجه است همین مسئله است. نسل جدید جز درباره تحول و دگرگونی و نوطلبی و درک مقتضیات زمان نمی‌اندیشد. در مواجهه با این نسل، اولین سخنی که به گوش می‌رسد همین است.[xiv]
نه . هماهنگی کردار و گفتار: پیام دهنده بیش از همه و پیش از آن که به تبلیغ و دعوت نسل جوان قیام کند، باید به یافته‌های خویش عمل کند تا نسل جوان پیش از شنیدن گفتار و پیام او کردار نیک او را مشاهده کنند. چنین کاری که نتیجه ایمان پیام‌دهنده به پیام خود است، از نظر روانی بر تأثیر پیام می‌افزاید و نسل جوان با دیدن هماهنگی گفتار و کردار مبلغ، بهتر به گفته‌های او ایمان می‌آورد و به درستی آن مطمئن می‌شود. در فرهنگ اسلامی پیام دهنده‌ای قابل تقدیم و تجلیل است که پیش از راهنمایی دیگران، خود راه ایمان، هدایت و انجام عمل صالح را بپیماید؛ که گفته‌اند: «دو صد گفته چون نیم کردار نیست!»
ده . فروتنی و برخورد نیک: در فرایند پیام رسانی میان پیام دهنده و پیام‌گیر، ارتباط فکری و عاطفی یک ضرورت است که باید پیام دهنده ارتباط خود را با نسل جوان در فضایی صمیمی برقرار کند. لذا هر ارتباط موفقی میان پیام دهنده و پیام گیرنده مستلزم فروتنی و برخورد خوش پیام دهنده می‌باشد. رسول گرامی اسلام مدارا و خوش‌برخوردی با مردم را یک دستور کلی برای همه پیامبران دانسته می‌فرماید:
انا امرنا معاشر الانبیاء بمداراه الناس[xv]
ما گروه پیامبران دستور یافته‌ایم که با مردم مدارا کنیم.
استاد مطهری در این باره می‌فرمایند:
کسی که می‌خواهد پیامی را به مردم برساند، باید در مقابل مردم، در نهایت درجه فروتنی باشد، یعنی پرمدعایی نکند، اظهار انانیّت نکند و مردم را تحریک نکند.[xvi]
فروتنی و برخورد نیک پیام دهنده با نسل جوان اثر مستقیم در عملکرد تبلیغاتی او دارد و ضمن خوشبین کردن مخاطبان نسبت به پیام دهنده، زمینه باور بیشتر پیام را برای جوان فراهم سازد. در منابع دینی برای تواضع پیام دهنده (مبلغ) فواید و نتایجی بیان شده است از جمله محبت و دوستی، رفعت و سربلندی، گسترش خوبی‌ها…[xvii]
ب . جذابیت جسمانی و ظاهری:
آراستگی و زیبایی را خداوند دوست دارد، زیرا خداوند خود زیباست و دین اسلام بر زیبایی و پاکیزگی بنا نهاده شده است. مردم نیز بهصورت فطری به پاکی و نیکویی و زیبایی ظاهری نیز گرایش دارند. پیامبر اسلام، این برترین و بالاترین پیام رسان عالم هستی همواره آراسته و پاکیزه و معطر بود و همین صفات، بر پیام رسانی ایشان تأثیر فوق‌العاده داشت. از همین رو اولین گام برای موفقیت پیام دهنده، آراستگی، پیراستگی و جذابیت ظاهر است.
بنابراین فرمانده، مدیر، مبلغ، مربی و هر کس که می‌خواهد با جوان ارتباط برقرار نماید بایستی در اولین برخورد خود، با دلپذیری نوع و رنگ پوشاک حتی نوع اصلاح سر و صورت و طرز حرکاتش، رخنه در دل جوان نوگرای صاحب ذوق و دارای روح لطیف بیفکند و بتواند در همان مواجهه اول جوان را به خود جلب و جذب کند. اگر پیام دهنده رعایت جاذبه‌های صوری را بکند، ناخودآگاه نسل جوان میل به برقراری ارتباط با او را در خود احساس خواهد کرد. لذا پیام دهندگان برای آراستگی و جذابیت ظاهری باید به پاکیزگی بدن، لباس، محل کار و زندگی، رعایت بهداشت دهان و دندان، پیراستن و شانه کردن موهای سر و صورت، پوشیدن لباسهای متناسب با شأن و شخصت خویش و به کار بردن عطر توجه خاصی نماید.[xviii]
۲ ـ ۲ . پیام
پیام دومین مرحله ارتباطی است که باید از محتوا، جذابیت، کارآیی و درک فرهنگ زمان برخوردار باشد. یک پیام بایسته و شایسته دارای ویژگی‌های زیر است:
یک . کارآیی: گستره نفوذ معنوی پیام صرف نظر از حق بودن، جامع و کامل بودن و عقلانی بودن می‌تواند محک ارزشمندی در فرایند ارتباطی محسوب شود. به این معنا که هر چه پیام از محتوای بهتری برخوردار باشد، کاربرد و نفوذ بیشتری خواهد داشت. کارآیی سریع و عمیق و گسترده هر پیامی در دو بعد افقی و عمودی قابل بررسی و مطالعه است.
منظور از کاربرد و کارآیی افقی پیام، گستره نفوذ پیام در زمان و مکان است که در سطوح مختلف جوامع و اقشار گوناگون مردم، جریان می‌یابد.
کاربردی و کارآیی عمومی بیانگر میزان نفوذ آن پیام در اعماق فکر و دل انسانها و تأثیر آن در اندیشه و عمل جوامع است که بدون شک، پیام الهی در این بعد نیز مقام برتر را به خود اختصاص داده و عمیق‌ترین اثر را در جامعه بشری بر جای گذاشته است.[xix]
دو . محرک عواطف بودن: پیام مبلغان در عین عقلانی و کارآیی و با نفوذ بودن، باید محرک عواطف و احساسات نسل جوان باشد. لذا ارتباط مؤثر برقرار کردن با نسل جوان بدون شناخت کانون عواطف و احساسات او میسر نیست. بنابراین مربیان آموزشی در فرایند ارتباطی با جوان باید پیام خود را به صورت ساده و آسان و عاطفی مطرح نماید تا فرصت ارتباط نزدیک و صمیمی بیشتر ایجاد شود.
سه . تناسب با نیاز مخاطبان (نیاز سنجی): پیام باید متناسب با قدرت فراگیری، طرز تفکر، شایستگی، فرهنگ و پرسشهای اصلی مخاطبان تنظیم شود. نیاز سنجی در پیام به قدری مهم می‌باشد که تمام پیامبران الهی در راه تبلیغ دین مأموریت یافته‌اند که به این امر مهم توجه نشان دهند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:
انا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم[xx]
ما پیامبران مأموریم که در سطح درک مردم سخن بگوییم.
استاد مطهری می‌فرماید:
برای این که محتوای یک پیام غنی باشد، باید با احساسات بشر انطباق داشته باشد. توافق با احساسات و تا حدی اشباع احساسات عالی بشر و هماهنگی با نیازهای زندگی و نیازهای عملی و عینی بشر از دیگر شرایط غنی بودن محتوای یک پیام است. اگر پیام با نیازهای طبیعی بشر ضدیت داشته باشد نمی‌تواند موفق باشد.[xxi]
توجه به نکاتی چون سن، جنس، سطح، تحصیلات، ویژگی‌های روحی و روانی مخاطبان و توجه به زمان و مکان ارائه پیام می‌تواند پیام دهندگان را در شناسایی مخاطبان کمک شایانی نماید.
چهار . روشن و گویا بودن: ویژگی دیگر پیام، روشن و گویا بودن است. امروز از نخستین واجبات برای مربیان و مبلغان برای ارتباط مؤثر با نسل جوان به کارگیری ادبیات دلنشین و فراخور طبع و سطح جوان. و به عبارتی، استفاده از ادبیات صحیح و روشن به جای ادبیات مخلق و واژه‌های پیچیده است. همه پیامبران الهی نیز مأمور بودند که پیام خود را صریح و روشن به گوش مردم برسانند. از علی (ع) نقل شده که می‌فرماید:
اگر پیامی مزین به اسلوب و بینش خاصی شود به گونه‌ای که همگان آن را بفهمند جزء برترین پیام‌ها و گفتار خواهد بود.[xxii]
استاد مطهری در شمار موفق‌ترین متفکرانی است که ساده‌گویی و ساده نویسی از مشخصات بارز او بود و تأثیری که در نسل جوان گذاشت ناشی از ارائه تفکر مکتبی و اسلامی به صورت مجموعه منسجم، واحد، غنی، روشن و در عین حال، ساده و گویا بود. استاد مطهری معتقد است:
آن دعوت کننده‌ای در دعوت خودش به نتیجه می‌رسد که بلاغش مبین باشد و بیانش در عین اینکه در اوج حقایق است، ساده و روشن باشد.[xxiii]
پنج . کاربردی بودن: اگر پیامی با عبارت ساده، کوتاه، پربار و در عین حال علمی در قالب ادبیات روز جهت گره گشایی به پیام گیرنده منتقل شود، آن پیام کاربردی خواهد بود. در مسائل آموزشی و تربیتی برای تقریب ذهن و زدودن آثار خستگی مخاطبان، یکی از ابزارهای کارآمد، استفاده از کلمات روان و ساده، تمثیل است.
پیام ـ به ویژه پیام‌ها با باری علمی ـ اگر به جا و مناسب و به طور روشن، کوتاه و همراه با تمثیل و تشبیه بیان شود عمق مطلب را مجسم کرده، تاریکی‌های آن را می‌زداید و افق نگرش پیام گیرندگان را بازتر می‌سازد.[xxiv]
شش . هماهنگی با فطرت: پیامی که هماهنگ با فطرت بشر باشد پیامی جاودانه و فراگیر خواهد بود و اسلام در وضع قوانین و مقررات خود رسماً احترام فطرت و وابستگی خود را به قوانین فطری اعلام نموده است.
استاد مطهری بر این باور بودند که:
اگر جمال حقایق و معارف دین بر جان پاک و خرد سالم بشر عرضه شود و احساس نیاز انسانها به دین زنده شود، به دین روی خواهند آورد… و وظیفه ما این است که این احساس احتیاج به دین (فطرت) را در بشر بیدار کنیم و این امر مورد نیاز را به این بشر محتاج عرضه بداریم.[xxv]
بزرگترین پشتوانه پایدار در مبارزه حق علیه باطل تکیه‌گاه فطرت است. رمز موفقیت امام حسین (ع) به عنوان یک پیام دهنده دین این بود که مردم را به توحید و عدالت دعوت کرد و چون این دعوت با فطرت آنها هماهنگی داشت، توانست انسانهای هدایت‌پذیری چون حرّبن یزید ریاحی را جذب کند.[xxvi]
ادامه دارد…
[i] . ساروخانی، باقر، درآمدی بر دایره المعارف علوم اجتماعی، (تهران، کیهان، ۱۳۷۰) ص ۴۴۶٫
[ii] . همان، ص ۴۴۷٫
[iii] . طهماسبی، مهدی، چگونگی انتقال مفاهیم دینی به جوانان، (قم ، مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، ۱۳۸۱) ص ۱۴٫
[iv] . ساروخانی، باقر، جامعه شناسی ارتباطات، (تهران، اطلاعات، ۱۳۷۱)،ص ۱۹٫
[v] . محسنیان راد، مهدی، ارتباط شناسی، ص ۴۳٫
[vi] . همان، ص ۴۳٫
[vii] . ر . ک، ساروخانی، باقر، جامعه شناسی ارتباطات، ص ۲۹ تا ۳۴؛ سیدمحمد دادگران، مبانی ارتباطات جمعی، ص ۳۵ تا ۵۳٫
[viii] . مجله پیوند، ش ۱۸۴، بهمن ۱۳۷۳، ص ۴۵٫
[ix] . آقایانس جواد، محمد، چگونه میتوان در مردم نفوذ کرد و باور و رفتارشان را تغییر داد، (تهران، ۱۳۷۲) ص ۳۵ تا ۵۳٫
[x] . اصول کافی، ج ، ص ۴۳٫
[xi] . رزاقی، احمد، اهمیت و ضرورت تبلیغات، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۰،ص ۵۸٫
[xii] . مجله مسجد،ش ۵۲، ۱۳۷۹، ص ۲۲٫
[xiii] . مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۳، ص ۱۹۵ ـ ۱۹۶٫
[xiv] . همان، ص ۱۷۸٫
[xv] . بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۵۳٫
[xvi] . مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، ص ۲۰۳٫
[xvii] . ر . ک: ترجمه میزان الحکمه، ج ۱۴، ص ۶۸۵۴ ـ ۶۸۵۶٫
[xviii] . نگارش حمید و دیگران، تبلیغ دین از منظر دین، (قم، پژوهشکده تحقیقات اسلامی)، ص ۷۵ ـ ۷۶٫
[xix] . الهامی نیا، علی‌اصغر، تبلیغ در قرآن، ص ۵۷ ـ ۵۸٫
[xx] . بحارالانوار، ج ۱، ص ۸۵٫
[xxi] . مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج۱، ص ۱۹۷٫
[xxii] . غررالحکم، ج۱، ص ۲۱۰٫
[xxiii] . مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، ص ۱۹۷٫
[xxiv] . باقی نصرآبادی، علی، فروغ اندیشه‌ها، ص ۱۰٫
[xxv] . باقی نصرآبادی، علی و حمید نگارش، رمز موفقیت استاد مطهری، ص ۱۲۰٫
[xxvi] . ر . ک: باقی نصرآبادی، علی، عوامل پایداری و جاودانگی نهضت عاشورا، فصلنامه حکومت اسلامی، سال هشتم، ش اول،بهار ۱۳۸۲، ص ۳۵۴٫