رفتار با کودکان در سیره‌ی پیامبر اکرم (ص)
دیدگاه حکیمانه‌ی پیامبر رحمت نسبت به کودکان
برای ما بسیار اهمیّت دارد که بدانیم پیامبر گرامی اسلام(ص) با بچّه‌ها چطور رفتار می‌کردند و سیره‌ی عمومی آن حضرت درباره‌ی کودکان چگونه بود.
پیامبر عزیز ما به عنوان یک مرّبی حکیم و دوراندیش و یک الگوی تمام عیار، رفتاری فوق العاده جذّاب با بچّه‌ها داشتند، که برای هر کسی شنیدن و تصویر کردن آن بسیار دل‌انگیز و شورانگیز است. ایشان به بچّه‌ها به عنوان کسانی که سازنده‌ی زندگی آینده‌ی بشر هستند و بنیان‌های شخصیّتی آن‌ها در حال شکل گیری است، نگاه می‌کردند و محبّتی فوق العاده و نگاهی بسیار عمیق نسبت به آن‌ها داشتند.
بهره‌مندی دو جانبه
روش حیرت انگیز پیامبر اکرم (ص) در ارتباط با بچّه‌ها، به ما نشان می‌دهد که توجه به کودکان در این سنین چقدر اهمیّت دارد و آثار توجّه تربیتی به آن‌ها چقدر ماندگار است. در ضمن، شایسته است این نکته را هم به خاطر بسپاریم که داشتن رفتار شایسته و محبت‌آمیز با بچه‌ها، و برقرار کردن ارتباط صمیمی با کودکان، آثار فوق العاده‌ای بر روی خود شخص بر جای می‌گذارد؛ از جمله: از نظر تربیت عاطفی شخص، صیقل دادن درون او و تقویت حالت خشوع در او. این رفتارهای محبّت آمیز و متواضعانه باعث نرمی دل و صفای باطن فوق العاده‌ای در بزرگ‌ترها می‌شود؛ بزرگ‌ترهایی که درگیر هزار و یک مسأله‌ی جدّی و سخت و بعضاً نامناسب در جریان زندگی خود هستند. اما وقتی با دنیای کودکان و با صفا و پاکی درون آن‌ها و همین طور با عدم تعلّق و دلبستگی آن‌ها به دنیا مواجه می‌شوند، تحول بسیار زیادی پیدا می‌کنند. پس در این مسأله، فقط بهره‌مندی بچه‌ها از بزرگ‌ترها مطرح نیست، بلکه در درجه‌ی اول، خود بزرگ‌ترها از برقراری یک ارتباط سالم و شایسته با بچه‌ها سود می‌برند.
نگاه روشنفکرانه‌ی رسول خدا (ص) در دوران جهل و نادانی
در آن روزگار، والدین برای بچههای خود اصلاً اهمیّتی قایل نبودند، آن‌ها را اصلاً به حساب نمی‌آوردند و ـ چه در درون خانه و چه در بیرون خانه ـ اهمیّت زیادی به آن‌ها نمی‌دادند و حتی با حضور بچه‌ها در بعضی از عرصه‌ها و صحنه‌ها مخالفت هم می‌کردند. در آن دوران که حتی بوسیدن بچه‌ها عیب شمرده می‌شد، رسول خدا(ص) دیدگاه و رفتاری کاملاً متفاوت داشتند.
اولاً، نگاه پیامبر اکرم(ص) به بچه‌ها نگاهی سرشار از محبت و مهر بود. این را می‌توان در تمام رفتارهای نبی گرامی اسلام مشاهده کرد؛ و ثانیاً، ایشان نسبت به شخصیّت کودکان احترام زیادی قایل بودند و رفتارشان توأم با احترام و بزرگداشت بچه‌ها بود.
نمونه‌هایی زیبا از رفتار پیامبر رحمت (ص) با کودکان
پیامبر رحمت، وقتی با بچّه‌ها روبرو می‌شدند، رفتارهای آکنده از محبت ایشان، به شکل‌های مختلفی آشکار می‌شد و جلوه می‌کرد؛ مثلاً در به آغوش کشیدن بچه‌ها یا بر دوش نشاندن آن‌ها. پیامبر اکرم (ص)، نه تنها در ارتباط با فرزندان عزیز خودشان مثل امام حسن و امام حسین و قبل از این‌ها با حضرت زهرا (س) و با سایر بچّه‌هایی که پیرامون ایشان بودند، رابطه‌ی مخصوصی داشتند، بلکه نمونه‌هایی از همین برخوردها را می‌توان در ارتباط با سایر بچه‌ها نیز مشاهده کرد. در آغوش کشیدن بچه‌ها و بوسیدن آنان، اختصاص به بچههای خود پیغمبر(ص) نداشت. ایشان در بیرون از خانه و در محیط مسجد هم نسبت به بچههای سایر مردم، همین رفتار را داشتند. گاهی بعضی از بچه‌ها را بر دوش خود سوار می‌کردند، با خود مقداری راه می‌بردند و به آن‌ها هدیه می‌دادند؛ هدایای خوراکی و غیر خوراکی.
دعا در حق کودکان
نمونه‌های جالبی داریم از این که پیامبر عظیم الشأن ما با بعضی از بچه‌ها که روبرو می‌شدند، برای آن‌ها دعا می‌کردند و این رسم شده بود و خانواده‌ها می‌دانستند باید بچههای خود را خدمت پیامبر اکرم(ص) بیاورند؛ حضرت هم بچههای آن‌ها را تحویل می‌گرفتند و در آغوش خود می‌نشاندند و دست بر سر بچه‌ها می‌کشیدند. گاهی هم که رسول خدا (ص) در کوچه‌ها و معابر عمومی با بچه‌ها روبرو می‌شدند، برای آینده‌ی آن‌ها دعا می‌کردند. مثلاً درباره‌ی عبدالله بن جعفر، وقتی آن حضرت با او روبرو شدند، برای آینده‌ی او دعا کردند و فرمودند: ان‌شاء‌الله خدای متعال به تو کسب و کار و تجارت خیلی خوبی دهد؛ اتفاقاً همین طور هم شد و او بعدها در جریان زندگی خود در شرایط بسیار مطلوبی از نظر مالی قرار گرفت.
محبّت توأم با احترام
رفتار پیغمبر اکرم (ص) علاوه بر این که از محبت آکنده بود، در هاله‌ای از احترام و بزرگداشت ایشان هم قرار داشت. ضمن این که آن حضرت معتقد بودند که باید بچه‌ها را از محبت سیر کرد و می‌فرمودند: وقتی استعدادهای بچه شکوفا می‌شود که در دوران کودکی خود، محبت کاملی از طرف پدر و مادر و بزرگ‌ترها دریافت کند. ایشان معتقد بودند که با گرامی داشتن بچه‌ها، می‌توان آن‌ها را با شخصیت بارآورد؛ چرا که آدم‌هایی که در خود احساس شخصیت می‌کنند، بعدها می‌توانند از نیروهای خود کاملاً بهره‌برداری نمایند.
نمونه‌های جالبی هم در این زمینه وجود دارد؛ مثلاً روش پیامبر(ص) این بود که به بچه‌ها سلام می‌کردند. البته سلام کردن به بزرگ‌ترها، سیره‌ی عمومی مسلمان‌ها بود و این را آن حضرت بین آن‌ها باب کرده بودند، ولی مسلمانان با کمال تعجب می‌دیدند پیغمبر اکرم (ص) به بچههای کوچک هم سلام می‌کنند و در سلام کردن بر آن‌ها پیشی می‌گیرند و جالب‌تر این که می‌فرمودند: می‌خواهم این روش، بعد از من تبدیل به یک سنّت شود که همواره به آن عمل گردد.
نمونه‌هایی داریم که رسول خدا (ص) از بعضی بچه‌ها استقبال می‌کردند و در مقابل آن‌ها بلند می‌شدند. در مورد امام حسن و امام حسین و حضرت زهرا (علیهم‌السلام) فراوان نقل شده است که وقتی آن‌ها وارد می‌شدند، حضرت گاهی در برابر ایشان بر می‌خاستند و آن‌ها را در آغوش می‌گرفتند و می‌بوسیدند و آنان را با احترام در جایی نزدیک به خود می‌نشاندند. ایشان، امام حسن و امام حسین را خیلی زیاد و بچههای سایر مردم را گاهی بر دوش می‌نشاندند و به آن‌ها می‌گفتند: چه مرکب خوبی برای شما پیدا شده است و البته چه سواران خوبی هم هستید! این احترام تا آن‌جا بود که گاهی آن حضرت بچه‌ها را بر مرکب خود می‌نشاندند و بچه‌ها مسافتی را با حضرت مسافرت می‌کردند.
این‌ها همه نُقل مجالس بچه‌ها بود و خاطرات خود را از پیغمبر اکرم (ص) نَقل می‌کردند. یکی می‌گفت: پیامبر مرا در آغوش گرفتند؛ دیگری می‌گفت: حضرت مرا بوسیدند؛ آن یکی می‌گفت: حضرت برای من دعا کردند؛ و دیگری می‌گفت: من با حضرت همسفر شدم. این‌ها همه خاطرات شیرینی بود که در ذهن بچههای مدینه بود و چقدر بچه‌ها احساس شخصیّت می‌کردند.
رعایت حقوق کودکان، حتی در حال عبادت
اوّلاً، فراخوانی بچه‌ها در سنین هفت سالگی به نماز و آماده کردن آن‌ها به تدریج برای انجام مراسم بندگی خود در پیشگاه پروردگار متعال، از جمله سنّت‌های ایشان بود. گاهی دیده می‌شد پیامبر اکرم (ص) به خاطر بچه‌ها نماز خود را طولانی می‌کردند، که بعداً معلوم می‌شد مثلاً امام حسن یا امام حسین بر دوش آن حضرت که به سجده رفته بودند، سوار بودند و رسول خدا (ص) مقداری منتظر می‌ماندند تا بچه‌ها لذّت ببرند؛ آن گاه به آهستگی بر می‌خاستند؛ به شکلی که بچه‌ها هم آسیب نبینند. گاهی هم در نماز جماعت صدای گریه‌ی یک کودک باعث می‌شد پیامبر اکرم (ص) نماز خود را کوتاه کنند. مردم می‌پرسیدند: یا رسول الله! چرا نماز این قدر کوتاه شد؟ و حضرت می‌فرمودند: صدای گریه‌ی آن بچه که حتماً نیاز به مادر خود و مراقبت از طرف والدین خود داشت، باعث شد من نماز را کوتاه کنم.
بازی با کودکان
بازی با بچه‌ها، هم نشانه‌ی نوعی محبت است و هم نشانه‌ی احترام به بچه‌ها است. در واقع، یکی از بهترین روش‌ها برای حرمت گذاشتن به بچه‌ها، هم‌بازی شدن با آن‌ها است. جالب است که نمونه‌های فراوانی از رسول خدا (ص) در بازی با بچه‌ها ـ چه در محیط منزل و چه در کوچه‌ها ـ سراغ داریم.
نمونه‌ی مشهور آن، این طور نقل شده است: مردم در مسجد منتظر نماز بودند؛ دیدند پیامبر اکرم(ص) دیر کردند. وقتی بلال سراغ پیامبر رحمت (ص) آمد، دید حضرت در کوچه نشسته‌اند و تعدادی از بچه‌ها با حضرت مشغول بازی هستند. حضرت فرمودند: ای بلال! من شتر این بچه‌ها هستم؛ اگر می‌توانی، مرا بخر و آزاد کن و همراه خود به مسجد ببر.
این نوع حرمت گذاری به بچه‌ها و آن محبت، معجونی می‌شود که جانمایه‌ی اصلی تربیت نسل آینده است، که ما می‌توانیم به شایستگی از وجود مقدس پیامبر اکرم (ص) در این موارد درس بگیریم.
توصیه‌های رسول اکرم(ص) درباره‌ی کودکان
آن حضرت همواره مردم را به این امور درباره‌ی کودکان سفارش می‌کردند.
- دوستی کردن با کودکان: می‌فرمودند: «بچه‌ها را دوست داشته باشید و به آن‌ها محبت کنید».
- احترام به کودکان: در مورد احترام به آن‌ها، تعبیر «أَکرِموا اُولادَکُم وَ أَحسِنوا آدابَهُم»، جزء تعابیر شناخته شده‌ی پیغمبر(ص) است؛ می‌فرمایند: «بچه‌هایتان را احترام کنید؛ آن‌گاه آداب شایسته را به آن‌ها تعلیم دهید.»
- رعایت عدالت بین فرزندان: ایشان نسبت به رعایت عدالت بین بچه‌ها، تأکید فراوانی داشتند و فرمودند: «اگر این فرزند خود را می‌بوسید، حتماً آن دیگری را هم ببوسید و مورد توجه قرار دهید، و اگر برای این فرزندتان هدیه‌ای می‌خرید، برای دیگری هم به همین ترتیب هدیه بخرید.»
- رعایت رفتار و گفتار در مقابل کودکان: ایشان سفارش می‌فرمودند که در برابر بچه‌ها رفتارهای سبک نداشته باشید، چون آن‌ها رفتارهای شما را کاملاً ثبت می‌کنند.
- راست‌گویی و وفای به عهد: آن حضرت فرمودند: «هرگز به بچه‌ها دروغ نگویید و به عهدی که با آن‌ها بسته‌اید، وفا کنید».
- میدان دادن به بچه‌ها: ایشان سفارش می‌کردند که به بچه‌ها برای ابراز تمایلات و شادمانی‌شان میدان دهید.