راهکار های مراقبت نوجوانان از خود
ابراهیم اخوی
خودمراقبتی نوجوان – ۱
اشاره
یکی از مهارت‌های مهم در دورۀ نوجوانی، فراگیری نحوۀ مدیریت خودْ در ابعاد گوناگون است. نوجوان به دلیل تجربۀ کمی که در خودمدیریتی دارد (زیرا در دوره‌های قبلی، بیشتر با نظارت و مدیریت والدین به مسایل مهم خود می‌پرداخت)، اینک برای مراقبت از خویشتن، نیازمند آگاهی و مهارت است که پرداختن به این امر، بخش زیادی از ارتباط مربیان با نوجوانان را تشکیل می‌دهد. از این رو در چند بخش، به آموزش نحوۀ مراقبت نوجوان از خود می‌پردازیم.
چرا خودمدیریتی؟
واژۀ مدیریتِ خود، برای نوجوان جذابیت دارد؛ چون به او احساس بزرگ شدن و حس مسئولیت می‌دهد. هم‌چنین برای نوجوان مهم است که از احساس وابستگی به دیگران، رها شده و به خودمحوری خویش پاسخ درخوری ارائه نماید. نوجوانانی که توسط دیگران، به ویژه والدین مدیریت می‌شوند، معمولاً با مراجع قدرت، میانۀ خوبی نداشته و منتظر فرصتی برای رهایی هستند. نوجوان‌هایی که به این مدیریت شدن از سوی دیگران، پاسخ مثبت می‌دهند، ممکن است با کمبود اعتماد به نفس یا تنبلی مواجه شوند و فرصت رشد و تحول لازم برای ورود به دنیای بزرگسالی را از دست دهند. از این رو باید با آموزش مهارت‌های لازم برای مدیریت موفق به نوجوان، زمینه را برای ورود آگاهانه به دنیای بزرگسالی و استقلال عمل عاقلانه، فراهم نماییم.
ابعاد مدیریت
نوجوان در سه زمینه، نیاز به ارتقای مهارت‌های مراقبت از خویشتن دارد؛ مراقبت‌های بدنی، مراقبت از روحیه و مراقبت از ذهن زیبایی که خداوند به او ارزانی داشته است. برای هر کدام از این سه زمینه، نکته‌ها و برنامه‌هایی وجود دارد که با هم آنها را مرور می‌کنیم.
مراقبت‌های بدنی
برخورداری از جسمی سالم و بدنی توانمند، زمینه برای پذیرش مسئولیت‌های بزرگ‌تر، در آینده است. خداوند دربارۀ یکی از پیامبران، از توانمندی بدنی او تجلیل کرده و چنین فرموده است: «پیغمبر بنی اسرائیل به آنان گفت: خدا طالوت را به پادشاهى شما نصب کرد. گفتند: از کجا وى را بر ما سلطنت باشد، که ما به شاهى از او سزاوارتریم چون او مال فراوانى ندارد؟ گفت: خدا او را از شما سزاوارتر دیده، چون دانشى بیشتر و تنى نیرومندتر دارد، خدا ملک خویش را به هر که بخواهد مىدهد، که خدا وسعت بخش و دانا است». (بقره(۲):۲۴۷). در تقاضای امیرالمؤمنین علی(ع) از خداوند در دعای کمیل، می‌خوانیم: «قَوِّ علی خِدْمَتِکَ جَوارِحی»؛ خدایا بدنم را در مسیر خدمت به خودت، نیرومند ساز.
نوجوانان به دلیل به هم ریختگی‌هایی که از نظر ساختار هورمونی پیدا می‌کنند، گاهی نسبت به سلامت بدنی خود غفلت کرده و در مسایل مرتبط با آن، افراط یا تفریط‌هایی دارند. لازم است به نوجوان در بهینه‌سازی چهار بخش از مراقبت‌های بدنی، اطلاعات مورد نیاز را ارائه و از او خواست که آگاهی خود را به رفتارهای جدید تبدیل کند. این چهار بخش، عبارتند از مدیریت تغذیه، مدیریت خواب، مدیریت تحرک و مراقبت‌های بهداشتی.
مدیریت تغذیه
از آنجایی که نوجوان به سرعت مسیر رشد را سپری می‌کند، به همۀ گروه‌های غذایی نیازمند است و لازم است نسبت به آنها، توجه لازم را داشته باشد. برخی از نوجوانان، به دلیل تحمل کم و عادت‌های غذایی بدی که دارند، ممکن است در این دوره، دچار اختلال خوردن شوند. پرخوری یا بی‌اشتهایی عصبی، دو سوی این اختلال هستند. هم‌چنین تمایل به غذاهای آماده و فست‌فودها، از دیگر مشکلات این دورۀ سنی است. نوجوان چون می‌خواهد با سرعت بالا به احساس گرسنگی خود پاسخ دهد، به فست‌فودها علاقۀ زیادی نشان می‌دهد. برای لذت بیشتر از خوردن نیز، به محرک‌های غذایی چون انواع سس‌ها و نوشابه‌ها، تمایل فراوان و نگران کننده‌ای دارد که گاهی با چالش‌هایی از سوی خانواده روبه‌رو می‌گردد. با توجه به این مشکلات پایه، آنچه که لازم است برای سلامت تغذیه نوجوان تدارک دیده شود، در دو محور «سبد غذایی» و «رفتار خوردن» گنجانده می‌شود.
الف. سبد غذایی نوجوان
بهتر است والدین به گونه‌ای اعتمادسازی نموده و جذابیت را در تنوع غذا مراعات کنند که نوجوان، سفرۀ منزل را بهترین جا برای دریافت کالری بدنی مورد نیاز خود بداند؛ اما از آنجا که مخاطب ما خود نوجوان است، لازم است هرم غذایی زیر را که مناسب‌ترین تغذیه برای نوجوان به شمار می‌آید، بر اساس مقدار خوراکی، به ترتیب چهارگانۀ زیر تنظیم و پیشنهاد کنیم:
یک. استفاده از میوه، سبزی، سالاد و مایعات کافی در طول روز
به نوجوان یاد می‌دهیم که میان‌وعده‌های خود را به جای صرف محصولات کارخانه‌ای -که از چربی‌های اشباع شده تشکیل شده است- از میوه‌های تازه و فصل استفاده نماید. هم‌چنین نوجوان تشویق می‌شود که به هنگام قرار گرفتن سر سفره، از سبزیجات و سالاد موجود در آن، به عنوان ویتامین‌های آماده‌ای که سبب استفاده از سایر مواد غذایی موجود در بدن می‌شوند، بهره لازم را ببرد.
دو. استفاده از خوراکی‌های دانه‌ای مانند حبوبات، خشکبار و غلات
این خوراکی‌ها به دلیل حجم کم و خاصیت زیاد و نیز تنوع بالا، معمولاً مورد استقبال نوجوانان قرار می‌گیرد.
سه. استفاده از لبنیات
هر کدام از محصولات لبنی می‌توانند بر اساس ذائقۀ نوجوان انتخاب شوند. وجود کلسیم به عنوان عامل اصلی برای رشد استخوانی نوجوان، آنها را به سمت استفاده از محصولات لبنی سوق می‌دهد.
چهار. استفاده از پروتئین
زمانی که حجم پروتئین دریافتی بالا باشد، با نوعی رفتارهای سنگین و کند در نوجوان روبه‌رو خواهیم شد. از این رو در میزان معتدل و به عنوان طبقۀ چهارم هرم، دسته‌بندی می‌شود.
براساس هرم غذایی بالا، بیشترین حجم دریافتی نوجوان -که کمک شایانی به مدیریت استرس‌های وی نیز خواهد داشت- مواد غذایی گروه اول و کمترین حجم دریافتی، به گروه چهارم این هرم برمی‌گردد. از این رو نوجوانانی که به فست‌فود رو می‌آورند -که سرشار پروتئین و چربی است- از جهت روحی نیز، شرایط نامساعدی را برای خود ایجاد می‌کنند.
ب. رفتار خوردن
شرایط روانی حاکم بر خوردن، در دریافت بهینۀ غذا و روحیۀ نوجوان، تأثیر مستقیم دارد. از این رو بهتر است به نوجوان، قانون‌های تغذیه‌ای زیر آموزش داده شود:
یک. نظم در غذاهای اصلی حتماً باید مراعات شود. زمان سفره، زمان حضور جمعی خانواده و یکی از مهم‌ترین برنامه‌های خانوادگی است. این زمان هر چه منظم‌تر چیده شده باشد و نوجوان در آن حضور فعال‌تری داشته باشد، به تنظیم تغذیۀ او کمک بیشتری می‌کند. نوجوان‌هایی که به مصرف تنقلات رو می‌آورند، معمولاً در غذاهای سفره کم‌رنگ ظاهر می‌شوند.
دو. زمان صرف غذا، هیچ فعالیت دیگری انجام نشود. تماشای تلویزیون، مطالعۀ جزوۀ درسی، پاسخ دادن به تلفن و حتی برخاستن از سفره، لازم است از فرهنگ تغذیه حذف گردد.
سه. اختصاص زمان کافی برای خوردن. لازم است نوجوان در برنامه‌ریزی، زمان کافی را برای تغذیه اختصاص دهد. هر نوع شتابزدگی در تغذیه می‌تواند علاوه بر مشکلات جسمی، سبب بروز اضطراب و مشکلات روحی دیگر شود.
چهار. کند خوردن و سبک خوردن. زمانی که ما اولین لقمه را مصرف می‌کنیم، حدود یک ربع بعد، معده پیام سیری را به مغز مخابره می‌کند. افرادی که غذا را با عجله و تند می‌خورند، حجم زیادی از غذا دریافت می‌کنند که به بیشتر آنها نیازی ندارند و فقط پیامدهای جسمی آن، مانند سنگین شدن معده و دشواری هضم آن را شاهد خواهند بود.
پنج. توجه معنوی به تغذیه. از قدیم در فرهنگ اسلامی و ایرانی ما، احترام به سفره و توجه معنوی به آن، وجود داشته است. لازم است نوجوان با توجه تازه، به این قداست پی ببرد. از این رو به نوجوان می‌گوییم که سفره و غذای فعلی، محصول تدبیر شایسته‌ای است که خداوند در چرخۀ طبیعت داشته و مسیری طولانی و پیچیده را طی کرده تا به دست ما برسد. به همین دلیل، هر لقمه‌ای که به دست ما می‌رسد، هدیه‌ای از سوی خداوند است. با گفتن «بسم الله» از خداوند اجازۀ مصرف آن غذا را گرفته و با گفتن «الحمدلله»، تشکر ویژه از بستۀ اهدایی خداوند را به جا می‌آوریم.
شش. مراعات شرایط آرامش در سفره نیز، از قوانین مهم آن است. لازم است نوجوان یاد بگیرد از هر نوع گفت‌وگویی که سبب ایجاد تنش و ناآرامی در هنگام صرف غذا می‌شود، پرهیز نماید. هم‌چنین به نوجوان می‌آموزیم که از بهانه‌جویی نسبت به غذای آماده شده، پرهیز نموده و چنانچه از غذایی احساس رضایت نمی‌کند، در فرصت مناسب، نظر خود را به خانواده منتقل نماید.