درخت دوستی بنشان
علی صادقی‌سرشت
دوستی والدین با نوجوان
نوجوانی سن تولد دوبارۀ فرد است. نوجوانی سنی است که در آن «منِ» نوجوان، یعنی مقدس‌ترین چیز برای یک نوجوان، متولد می‌شود. با توجه به این نکتۀ مهم، والدین باید در برقراری ارتباط دوستانه با نوجوان نکته‌هایی را رعایت کنند.
رفاقت عطری
رفاقت والدین با فرزندان، به خصوص نوجوانان‌شان، زمانی برای آنها دلپذیر است که بیشتر جنبۀ عطری داشته باشد. دوستی عطری در مقابل دوستی زوری است؛ یعنی دوستی یک طرفه‌ای که پدر و مادر در فضای زور و اجبار می‌خواهند بر فرزند خود تحمیل کنند. آنها بیشتر می‌خواهند با ابزار دوستی یک سری باید و نباید را به نوجوان خود منتقل کنند، غافل از آنکه توصیه‌های مکرر به نوجوان، بیشتر فضای رابطه را سرد می‌کند تا گرم! در مقابل، رفاقت عطری، رفاقتی است روح‌دار؛ در این شیوۀ دوستی، والدین از جهت قلبی، فکری و رفتاری فرزند خود را یک موجود مستقل و بزرگسال در نظر می‌گیرند و با حفظ احترام متقابل، بیشتر در صدد آماده ساختن بسترهای مناسبی هستند که نوجوان در آن بسترها، بتواند به صورت غیرمستقیم، به تصمیم‌های درست برسد و ظرفیت‌های وجودی خود را شکوفا کند.
او یک غریبه است
از این تمرین هر چند وقت یک بار که لازم شد، استفاده کنید. به مدت یک هفته فکر کنید پسر یا دختر نوجوان همسایه، مهمان شما هستند. با فرزند همسایه چگونه رفتار می‌کنید؟ چگونه از او چیزی درخواست می‌کنید؟ وقتی شما را ناراحت کند، چه عکس‌العملی از خود نشان می‌دهید؟ آیا سریع از کوره در می‌روید، یا کمی بیشتر خودنگهداری می‌کنید؟ زمانی که می‌خواهید در مقابل او با همسرتان صحبت کنید، از چه الفاظی استفاده می‌کنید؟ اگر با همسر خود اختلاف نظر پیدا کنید، چگونه برخورد می‌کنید؟ و… . پاسخی که برخی والدین در ورای تمامی این سؤال‌ها به دست می‌آورند، نشان از پاسخ‌هایی به مراتب با متانت‌تر و احترام‌آمیزتر با فرزند همسایه است تا با فرزند خودشان! رفتارهای پخته‌تر با فرزند همسایه که مهمان شماست، از آن رو است که نکته‌ای بین شما و او هنوز وجود دارد به نام حیا. حیا سبب می‌شود تا شما رفتارهای خود را در قالب‌های محترمانه‌تری سازمان‌دهی کنید. حیا، احترام تولید می‌کنید و احترام محبت به بار می‌آورد. از این رو مناسب است هر از گاهی که احساس می‌کنید با فرزند خود تندخو شده‌اید، از این تمرین فکری استفاده کنید که او را جای فرزند همسایه ببینید و فکر کنید او یک غریبه است.
آینۀ والدین
والدینی که می‌خواهند با نوجوان خود دوست باشند، باید در وهلۀ نخست، دوستان خوبی برای دوستان و فامیل خود باشند. چرا که نوجوان تمام این رفتارها را زیر نظر دارد و الگوی دوستی خود با دیگران و از جمله والدین را به صورت غیرمستقیم از والدینش می‌آموزد. برای مثال، والدینی که اساس دوستی‌های آنها با دیگران فقط رسیدن به منافع شخصی است، نمی‌توانند فرزندانی تربیت کنند که به یکی از اصول مهم دوستی، یعنی نفع متقابل، پایبند باشند. والدینی که با اطرافیان خود نزاکت و ادب را رعایت نمی‌کنند، نمی‌توانند فرزندانی تربیت کنند که ادب و احترام را -که یکی دیگر از اصول دوستی است- رعایت کنند. والدینی که پشت سر دیگران غیبت و بدگویی می‌کنند، نمی‌توانند اصل وفاداری در دوستی را به فرزندان خود بیاموزند. والدینی که هنگام اشتباهات از دیگران عذرخواهی نمی‌کنند، نمی‌توانند التزام به اصل عذرخواهی را -که یکی از لوازمات دوستی است- به فرزندان خود بیاموزند. آری! فرزندان ما از عمل ما می‌آموزند و بس.
بدون شرط
برای دوست داشتن فرزند خود شرط نگذارید. یکی از نکته‌هایی که برخی روان‌شناسان انسان‌گرا برای داشتن فرزندان سالم از جهت روانی به آن تاکید دارند، توجه و محبت کردن بی‌قید و شرط به فرزندان است. شما حق دارید به عنوان والدین از فرزند خود بخواهید کارهای درست انجام دهد و گونه‌ای برخورد کنید که اگر کار اشتباهی کرد، بابت کار اشتباه خود شرمنده شود و احساس بدی پیدا کند؛ اما لطفاً دقت کنید، دربارۀ کار اشتباهش باید احساس بدی پیدا کند، نه دربارۀ اصل وجود خودش! والدینی که چپ و راست دوست داشتن فرزند خود را مشروط به انجام این کار و آن کار می‌کنند، در حقیقت فرزند خود را دربارۀ اصل وجود خودشان مردد می‌کنند. بنابراین شرط و شروط را برای تشویق و تنبیه کودک خود معین کنید، نه برای دوست داشتن او.
تهدید یا فرصت؟
یکی از مسائلی که عدم مدیریت درست آن می‌تواند به عنوان تهدیدی از سوی والدین برای رفاقت با نوجوان محسوب شود، پرسشگری نوجوان در مورد مسائل مختلف دینی و غیردینی است. حال آنکه پرسشگری نوجوان، یعنی او دغدغه‌ای فکری پیدا کرده و به دنبال آن انگیزه‌ای روانی برای فهمیدن دارد. این دغدغه و آن انگیزه، بهترین فرصت است که والدین بر اساس آن می‌توانند اولاً از سطح رشد فکری و دینی فرزند خود با خبر شوند و ثانیاً فرصتی است برای آنکه از قاب پرسش، برخی مفاهیم دینی و غیردینی را به کودک منتقل کنند.
بوی هیئت
یکی از بهترین شیوه‌های تقویت دوستی بین والدین و نوجوان، زمینه‌سازی شرکت نوجوانان در مجالس و مراسم دینی -البته فراخور حال و ظرفیت‌شان- است. معمول هیئت‌های مذهبی، یکی از بهترین مکان‌هایی است که آموزش بسیاری از نکات ناب و ارزشمند دینی -که تقویت کنندۀ احترام به والدین و محبت به آنان است- در آن انجام می‌شود. بنابراین اطلاعات دینی و انگیزه‌های درونی نوجوان برای ارتباط‌گیری و تعامل سازنده با والدین در این‌گونه جلسات پایه‌ریزی می‌شود.
گردنۀ توجه
یکی از نیازهای مهم فرزندان در همۀ سنین از جمله نوجوانی، نیاز به توجه است. برخی والدین عادت کرده‌اند بیشتر در زمان‌هایی به فرزندان و نوجوانان خود توجه کنند که آنها خطایی مرتکب می‌شوند و در زمان‌هایی که آنها کار درستی انجام می‌دهند، کمتر توجه خود را به آنها نشان می‌دهند، گویی که وظیفۀ آنها بوده است. حال آنکه بر اساس اصلی روان‌شناختی، توجه به هر چیزی (کار درست یا کار غلط) در درازمدت باعث افزایش آن می‌شود. دیدن، توجه کردن و بازگو کردن کارهای مثبت نوجوان در نزد خود او و در زمان مناسب نزد دیگران، می‌تواند نوجوان را متوجه دو نکته کند: اول آنکه «کارهای مثبت او دیده می‌شود» و دوم آنکه «او آدم مثبتی است» و همین دو نکته کافی است تا فضای کلی رابطۀ بین والدین و نوجوان مثبت شود و در فضای تعاملی مثبت، مسلماً رابطۀ مثبت و سالمی می‌تواند تولید شود و ادامه یابد.
زنگ نیاز
به طور کلی نوجوانان همانند بقیۀ افراد سه نیاز اصلی دارند:
نیازهای کمبودی: نیازهایی هستند که با کمبود موادی در بدن همراه هستند. اگر این نیازها ارضا شوند، تا مدتی فرد نسبت به آن نیاز، تأمین است و احساس کمبود نمی‌کند. این نیازها -که همان نیازهای بیولوژیک هستند- قابل تأخیر انداختن در ارضا می‌باشند. مهم‌ترین این نیازها عبارتند از آب، غذا، خواب و استراحت، حفظ از گرما و سرما.
نیاز وجودی: نیازهایی هستند که لحظه به لحظه نیاز به برآورده شدن دارند و با برآورده شدن در یک زمان، این‌گونه نیست که تا مدتی خاموش شوند؛ هم‌چون نیاز به احترام، محبت، تحسین و توجه، عدالت، انصاف. نوجوان حتی بیش از نیازهای کمبودی، به این دسته از نیازها، نیاز دارد. چون همان‌گونه که اشاره شد، در این نوجوانی «منِ» او متولد می‌شود که بسیار برای او مقدس است و این «من»، به شدت به این نیازهای وجودی نیاز دارد. تأمین این نیازها، یعنی تحکیم رابطۀ دوستی والدین و نوجوان؛ اما اگر والدین در جمع خانوادگی یا خلوت، نوجوان خود را مورد بی‌مهری، بی‌توجهی، تحقیر، سرزنش، مقایسه‌های ویرانگر، خجالت زده کردن و… قرار دهد، در حقیقت «منِ» نوجوان خود را و تمامیت او را تخریب کرده است و این یعنی شروع برهم خوردن روابط دوستی والدین و نوجوان.
نیاز تحولی: نیازهایی هستند که در دوره‌های خاصی از رشد انسان مطرح می‌شوند و در صورت ارضای به موقع و متناسب، سبب شکل‌گرفتن یک ویژگی شخصیتی خوب در فرد می‌شوند و در صورت عدم ارضا، یک آجر معیوب در شخصیت فرد به وجود می‌آید که بعدها به راحتی قابل اصلاح نیست. نیاز تحولی تولد تا یک‌سالگی نیاز به اعتماد است، یک تا سه سالگی نیاز به استقلال است، سه تا شش سالگی نیاز به ابتکار است، هفت تا دوازده سالگی نیاز به شایستگی است و دوازده تا هجده سالگی نیاز به هویت است. نیاز به هویت یعنی نیاز به دانستن اینکه من که هستم، چه کاری باید در این دنیا انجام دهم، چه ارزش‌هایی برای من مهم هستند. آشنایی با نیازهای تحولی از آن رو مهم است که والدین بدانند نوجوان در مرحلۀ هویت‌یابی است و کمی از سردرگمی و مخالفت‌های او طبیعی است. برای اینکه می‌خواهد به این نتیجه برسد که واقعاً کیست. بنابراین با اظهارنظرهای مخالفت‌گونۀ او، زود از کوره در نروند و به جای ارشاد مستقیم، بیشتر سعی کنند منابع اطلاعاتی سالم، مانند کتاب‌های مفید و جلسات مفید در اختیار او بگذارند تا راهش را پیدا کند. روشن است که سر به سرگذاشتن‌های بی‌مورد در این زمینه، بیشتر فضای دوستی والدین و نوجوان را تخریب می‌کند.