خودمراقبتی نوجوان
ابراهیم اخوی، روان‌شناس
مراقبت‌های روانی
یکی از نیازهای نوجوان، فراگیری شیوۀ مراقبت از سلامت روانی است. نوسان‌های روحی نوجوان، مسئلۀ شگفت‌انگیزی نیست؛ ولی دلیلی بر ناتوانی او بر مدیریت روحیه به شمار نمی‌آید. نوجوانان می‌توانند به مدد آموزش‌هایی که از مربیان تربیتی خود دریافت می‌کنند، یا اطلاعاتی که از خانواده به دست می‌آورند، نشاط بیشتر همراه با انگیزۀ کافی را در خود ایجاد کنند. از این رو، به مهارت‌هایی که در مسیر افزایش بهداشت روان و ارتقای سلامت روحی نوجوان کمک می‌کند، می‌پردازیم.
یک. تفریحات سالم
داشتن تفریح سالم، درخواستی است که در بیشتر نوجوانان دیده می‌شود. به دلیل غلبۀ هیجان در این دورۀ سنی، علاقۀ زیادی به برنامه‌های تفریحی وجود دارد، ولی به دلیل در دسترس نبودن تفریحات خوب، اکثر نوجوانان به سمت فضای مجازی کشیده شده‌اند؛ فضایی که سرشار از تنوع و تازگی برای یک نوجوان است و می‌تواند ساعت‌ها او را به خود مشغول دارد. غفلت نوجوان از پیامدهای زیاده‌روی در استفاده از رسانه، پدیدۀ تراکم رسانه را باعث می‌شود که یکی از منابع استرس است. از این رو می‌توان به نوجوان فهرستی از فعالیت‌های متنوع را پیشنهاد داد که جایگزین‌های مناسبی برای شبکه‌های اجتماعی و روابط مجازی هستند؛ بودن با دوستان خوب، انس با محیط‌های علمی و مذهبی، فراگیری و اشتغال به برنامه‌های هنری، مطالعۀ کتاب‌های مورد علاقه، انس با طبیعت، بازی‌های سرگرم کننده و پرهیجان، مثل فوتبال یا دیگر ورزش‌های دوست داشتنی برای نوجوان. هم‌چنین در جنبۀ خانوادگی، لازم است والدین ضرورت داشتن تفریح خانوادگی و سفرهای جمعی را بیش از پیش بپذیرند و به بهبود روحیۀ نوجوان و ارتقای تعادل او کمک کنند.
دو. مدیریت ارتباط
هر ارتباط، یک فایل در ذهن و روان نوجوان می‌گشاید و هر رابطه‌ای، اثری از خود در وجود نوجوان می‌گذارد. رابطه‌های خوب و انرژی بخش، خودباوری نوجوان را افزایش می‌دهد و او را نسبت به تحقق هدف‌هایش مصمم‌تر می‌کند. نوجوانی که هنر برقراری یک رابطۀ سالم و موفق را دارد، برای ورود مؤثر به جامعه از خود آمادگی و رغبت بیشتری نشان خواهد داد. به همان نسبت، رابطه‌هایی که همراه با تحقیر شدن باشند، می‌تواند به کاهش عزت نفس نوجوان و شکست‌های پس از آن منتهی شود. نوجوان فاقد مهارت‌های ارتباطی، روحیۀ پرخاشگرانه‌ای می‌یابد و خشم ناشی از ناکامی در ارتباط با همسالان و افراد جامعه را به خانواده کشانده و با رفتار ناسازگارانه در محیط خانواده، شرایط روانی منفی را رقم می‌زند. افراط و تفریط در ارتباط هم، آسیب‌زا است و پیامدهای مخربی برای اجرای برنامه‌های پیش‌بینی شدۀ نوجوان دارد. از این رو، مناسب است مربیان محترم، بخشی از مهارت‌آموزی به متربیان را در قلمرو یک ارتباط سازنده تعریف و آن را عملیاتی نمایند. لازم است نوجوان با مدل‌های ارتباط زیر آشنا و روش صحیح ارتباط را فراگیرد.
الف. ارتباط بچگانه: این مدل بر اساس زودرنجی، رابطۀ منفعلانه، قهر و آشتی، اصرار، لجبازی، منت‌کشی و به صورت رابطه‌ای یک طرفه تصور می‌شود که پیامدهای بدی برای فرد ایجاد می‌کند.
ب) ارتباط والدانه: در این شیوه، فرد از موضع قدرت و زورگویی وارد میدان رابطه می‌شود. ارتباط پرخاشگرانه است و انتظار اطاعت بی‌چون و چرا وجود دارد. کسی که شیوۀ ارتباطی او والدانه است، خود را عقل کل می‌داند و مایل است همیشه برای دیگران نسخه بپیچد و راهکار ارائه نماید. تداوم چنین ارتباطی میسر نیست و ادامه دادن آن، به هر دو طرف رابطه آسیب می‌زند.
ج. ارتباط بالغانه: به ارتباطی گفته می‌شود که دو طرف در آن حس مشترکی دارند؛ همدلی بالا است، منطق بر رابطه حاکم است، هر یک به حقوق و وظایف خود آگاهی دارند و به جای سرزنش یکدیگر، به تلاش دو طرفه برای حل مسایل دست می‌زنند. بهترین شکل ارتباط، مدل بالغانه است و نوجوان از اینکه چنین برخورد مناسبی با او انجام شود، بسیار خرسند است.
زمانی که نوجوان با مهارت ارتباط درست و بالغانه آشنا شود و آن را تمرین کند، شرایط روحی بهتری خواهد داشت. برای تحقق این هدف، از او می‌خواهیم چند تمرین ساده داشته باشد:
- احساس خوب و بدی که به خاطر رفتار دیگران ایجاد شده است را بازگو کنید.
- نرم‌خو باشید؛ ولی ضعیف نباشید.
- مخالفت منطقی و درست داشته باشید.
- شهامت «نه گفتن» باعث می‌شود از افتادن در مشکلات زیادی پیشگیری نمایید.
- هنر خوب شنیدن را تمرین نمایید و اجازه دهید دوستان شما، احساس راحتی از بازگویی مسایل خود داشته باشند.
- حتماً احترام افرادی که جایگاه بالاتری نسبت به شما دارند را مراعات کنید. والدین و مربیان در اولویت این احترام‌گذاری هستند.
- بگو و مگو را رها کنید و به جای آن، با زبان منطق صحبت کنید.
- سعی کنید درک درستی از اتفاق‌هایی که در اطراف شما می‌افتد، داشته باشید و اسیر ذهن‌خوانی و پیش‌داوری نشوید.
- با اعضای خانواده ارتباط بیشتری بگیرید و مسایل زیادتری را با هم بررسی کنید.
- در هر موقعیتی، رفتار مناسب با آن را داشته باشید.
- سعی نکنید بی جهت از رفتار دیگران تقلید کنید. به خودتان احترام بگذارید و رفتارهای همسو با سعادت و موفقیت خودتان را انتخاب کنید.
- شما هستید که به دیگران یاد می‌دهید چگونه با شما رفتار کنند. پس هر چه حساب‌شده‌تر وارد میدان ارتباط شوید، محافظ بهتری برای شخصیت خود هم خواهید بود.
- اطلاعات خود را از مسایل روزمره افزایش دهید تا همیشه حرف‌های تازه برای گفتن و ارتباط گرفتن داشته باشید.
- نسبت به انسان‌های باتجربه و کسب مهارت از آنها، سرعت بالایی داشته باشید و فرصت‌ها را از دست ندهید.
- نتایج ارتباط‌هایی را که با دیگران داشته‌اید، بررسی کنید. با این کار، هم مدیریت قوی‌تری بر خودتان خواهید یافت و هم می‌توانید نقاط قوت و ضعف‌تان را به صورت واقع‌بینانه و بدون اغراق، شناسایی کنید.
- انتقادپذیر باشید و نظر دیگران را دربارۀ خودتان، یک فرصت بدانید نه یک توهین.
- تحمل رقیب را در خودتان افزایش دهید و تلاش کنید در کنار او به رقابت سازنده اقدام کنید.
- همیشه وجودتان را سرشار از اطمینان و آرامش نگهدارید و اجازه ندهید مسایل جزیی، روان‌تان را درگیر خود نماید.
- مشورت کنید و میان‌برهای منطقی موفقیت را کشف نمایید.
- صرفه‌جویی ذهنی داشته باشید و بی‌جهت ذهن‌تان را درگیر مسایل ارتباطی بی اهمیت، رسانه‌ها و کارهایی که سود چندانی برای الآن و آیندۀ شما ندارد، ننمایید.
سه. مدیریت معنوی
نیاز نوجوان به معنویت، بیش از هر زمان دیگری مشهود است. همگام با جهش رشدی نوجوان در زمینه‌های گوناگون، جهش معنوی هم اتفاق می‌افتد و نوجوان دنبال تغذیۀ مناسب معنوی است. انتخاب مسجد و کانون‌های مذهبی، پاسخی است به این نیاز؛ ولی او نیاز به پاسخ کامل‌تری دارد. از این رو، مربیان می‌توانند بسته‌های معنوی مناسبی به نوجوان پیشنهاد داده یا زمینۀ کسب تجربه‌های معنوی را با حضور در دعاهای گروهی، نماز جماعت، مناسبت‌های مذهبی، هیئت، محفل‌های انس با قرآن، شبی با شهدا و مانند آن فراهم سازند. چنانچه نوجوان نتواند از معنویت ناب برخوردار شود، خطر روی آوری وی به عرفان‌های کاذب وجود دارد. در این زمینه، نکتۀ مهم، پیشگیری از افراط و تفریط نوجوان در رفتارهای مذهبی است که نیازمند هوشمندیِ والدین و مربیان تربیتی است. افزایش شناخت نوجوانان نسبت به دین و پاسخگویی به سؤالات و شبهاتی که نوجوان را محاصره کرده است، بخش دیگری از این بستۀ معنوی به شمار می‌آید.
چهار. خودآرام‌سازی
فنون خودآرام‌سازی، به نوجوان کمک می‌کند تا با تخلیۀ استرس‌های بدنی و ذهنی، به آرامش مناسبی دست یابد. این فنون تنوع بالایی دارند، ولی بیشتر آنها روی تمرکز بر یک تنفس عمیق و سه مرحله‌ای تأکید دارند. از این رو می‌توان به عنوان یک تمرین روان‌شناختی، از نوجوان خواست تا در مکانی آرام نشسته و راحت‌ترین وضعیت را برای نشستن یا درازکشیدن، انتخاب نماید. سپس حدود پنج ثانیه عمل دم را انجام دهد. مرحلۀ بعد، حبس نفس به مدت پنج ثانیه و سپس در طول پنج ثانیه عمل بازدم را انجام می‌دهد. این تمرین ۴۰ شمارۀ دم، حبس و بازدم را شامل می‌شود و به صورت معکوس شمرده می‌شود. زمانی که تمرین کامل شد، فرد می‌تواند به شرایط قبلی برگردد و احساس راحتی بیشتری را در سیستم ذهنی و عصبی خود شاهد باشد.
مجموعه راهکارهای مراقبت‌های روانی، سبب می‌شود تا نوجوان تسلط بیشتری روی خویشتن داشته باشد و بتواند نسبت به وسوسه‌ها، کنترل بهتری از خود نشان دهد. هم‌چنین این برنامه روی کاهش پرخاشگری نوجوان و میزان بی‌حوصلگی او تأثیر مثبتی دارد. زمانی که نوجوان آرامش خود را مدیون راهکارهای ارائه شده از یک مربی مذهبی بداند، تأثیر فراوانی روی تمایلات مذهبی او هم خواهد داشت.