خانواده و تجربۀ بهشت
حدیث شریف کسا و تربیت در بستر خانواده
خانواده و تجربۀ بهشت
حدیث شریف کسا و تربیت در بستر خانواده
حجت الاسلام والمسلمین علی سرلک، استاد حوزه و دانشگاه
خانواده از نظر قرآن همیشه کانون مودت و رحمت است: «وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً.»[۱]
مودت و رحمت، هم پیشۀ پیامبر عظیم‌الشأن است که او اساساً اجر رسالتش مودت است و هم اینکه روش آن بزرگوار است که رحمه‌للعالمین باشد. پس ما اگر بخواهیم به‌عنوان یک خانوادۀ تراز، یک خانوادۀ الگو برای اینکه خانواده‌های خودمان در هر موقعیت متفاوتی که هستند به ظرفیت‌های وجودی و روبه‌رشدی که در این ظرفیت پیش‌بینی شده برسند، بهترین کار اقتباس از نوع خانواده‌ورزی‌ای است که در خاندان پیامبر اتفاق می‌افتاده است. حدیث شریف کساء که یک برش تاریخی است، دارای جنبه‌های معرفتی و سلوکی است که می‌تواند مقیاس برای اصطیاد[۲] ارکان و اصولی باشد که یک خانوادۀ تراز و متعالی را در شرایط فعلی تجربه کنیم. نکات زیر برگرفته از حدیث شریف کساء و نقشه‌ای جهت کسب رضامندی و عافیت در زندگی است.
جایگاه قدسی خانوادۀ رسول گرامی اسلام غیرقابل‌تصور است و شأن معنوی و الهی‌شان واقعاً به فراچنگ هیچ‌کس نمی‌آید، اما بنا به‌توصیه و تأکید قرآن، پیامبر الگوی ما هستند: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ»[۳] معنایش این است که اگرچه آن‌ها ظرف بیکرانۀ وجودشان را از زلال حقایق توحیدی در ملازمات و مناسبات خانوادگی پر کرده‌اند؛ اما به‌هرحال ما هم ظرف کوچک خودمان را باید از همان حقایق پر کنیم. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «لاتقدرون علی ذلک؛ شما نمی‌توانید به آن مرتبه‌هایی که ما هستیم برسید.» اما «ولکن اعینونی؛ اما کمک کنید ما را.»، تا شما هم به ورعٍ و اجتهادٍ و عفهٍ و سدادٍ که همۀ این‌ها قابل‌تطبیق بر محیط خانواده است، برسید.
در حدیث شریف کساء چند اصل مشعشع را می‌توانیم موردتوجه قرار دهیم. یک، بحث خطاب‌آوری یا نام‌آوری دل‌نشینی است که بین اعضای خانواده وجود دارد. امام حسن و امام حسین، امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و پیامبر (صلى‌الله‌علیه‌وآله)، این‌ها چگونه همدیگر را صدا می‌زدند، چگونه حضرت مرضیه را صدا می‌زدند و حضرت مرضیه چگونه پاسخ می‌داد؟ پیامبر می‌فرمود: «یا قره عینی»، «یا ثمره فؤادی». نوع خطاب‌آوری دل‌نشین در خانواده. یعنی یک خانوادۀ موفق، یک خانوادۀ تراز، خانواده‌ای است که به این خطاب‌ها و به مورداشاره قرار دادن‌های همدیگر توجه ویژه‌ای دارد و در استفاده از تعابیر مهرورزانه و عاشقانه حتماً و حتماً دقت می‌کند. اینکه در خانواده‌ها گاهی فرزندان، پدر و مادرشان را، یا پدر و مادر نسبت به فرزندانشان تعابیر معمولی و دم‌دستی و گاهی خدایی‌نکرده همدیگر را با تعابیر بد صدا می‌زنند و به دستور قرآنی: «وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ.»[۴] خواسته یا ناخواسته توجهی ندارند. حدیث شریف کساء، بحث خطاب‌آوری است، خطاب‌آوری دل‌نشین یعنی در واقع تعابیری که به کار می‌بریم برای صدا زدن همدیگر در خانواده باید محترمانه، کریمانه، مهرورزانه و عاطفی باشد. خیلی روشن است این تعابیر، خطاباتش در سیره‌ای که اهل‌بیت نسبت به هم دیگر داشتند خیلی چشم‌گیر و دل‌نواز است. بهترین شاهد این بخش از کلام، نحوۀ صدا زدن اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در حدیث شریف کساء است. حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) از کلمات «یا َولَدی» و «یا ُقَّرَه َعْینی وَ ثَرَه ُفؤادی» استفاده کرده‌اند. در جای دیگر حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) خطاب به همسرشان این‌چنین می‌فرمایند: «رُوحی لِرُوحِکَ الْفِداء وَ نَفْسی لِنَفْسِکَ الْوِقاء یا اَبَاالْحَسَنِ اِنْ کُنْتَ فی خَیْرٍ کُنْتَ مَعَکَ وَ اِنْ کُنْتَ فی شَرٍّ کُنْتَ مَعَکَ؛ روحم فدای تو و جانم سپر بلای تو، ای اباالحسن، اگر تو در خیری باشی من با تو هستم و اگر در شرّی (مصیبتی) باشی من با تو هستم.»[۵]
پیامبر اسلام (صلى‌الله‌علیه‌وآله) در مورد فرزندان فرمود: «یکی از حقوق فرزند بر پدر این است که نام نیک و زیبا برای او انتخاب کند.»[۶]
نکتۀ دیگر در حدیث شریف کساء موضوع رعایت حرمت بزرگ‌تر و کوچک‌تر و سلسله‌مراتب است. در این حدیث سلسله‌مراتب و جایگاه آدم‌ها، پیامبر، فرزند و جایگاه همسر روشن است. این سلسله‌مراتب در مناسباتی که بین حضرت مرضیه (سلام‌الله‌علیها) و بقیۀ اعضای خانواده وجود دارد، به‌صورتی که اجازه می‌گیرند و اذن ملحق شدن می‌خواهند، این حرمتی که برای بزرگ‌تر در خانوادۀ پیامبر به چشم می‌خورد، به‌معنای قوام یک خانواده و اساس خوشبختی است. همین مسئله وقتی که انعکاس ملکوتی و عرشی پیدا می‌کند و این خانواده می‌خواهد برای اهالی آسمان معرفی بشود، با محوریت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) معرفی می‌شود. در یک خانوادۀ متعالی، در یک خانوادۀ موفق، محور و سلسله‌مراتب وجود دارد. پیامبر گرامی اسلام (صلى‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «الشَّیْخُ فی أَهْلِهِ کَالنَّبِىُّ فی أُمَّتِهِ؛ پیرمرد در خاندانش همچون پیامبر در امّتش است.»[۷] در روایت آمده است پیرمردی به حضور رسول خدا (صلى‌الله‌علیه‌وآله) شرفیاب شد. کسانی که در محضر آن حضرت بودند رعایت احترامش را ننمودند و در جا دادن کندی نشان دادند، پیغمبر اکرم (صلى‌الله‌علیه‌وآله) از این رفتار خلاف ادب، ناراحت شد و به آنان فرمود: «کسی که به خردسالان ما ترحّم نکند و پیران ما را تکریم ننماید، از ما نیست.»[۸]
اعضای یک خانوادۀ موفق بنا بر اتفاقی که در حدیث شریف کساء بیان شده، نسبت به همدیگر غم‌خوار و نگرانند. وقتی پیامبر (صلى‌الله‌علیه‌وآله) اظهار می‌کنند: «إنّی أجد فی بدنی ضعفا»، بلافاصله واکنش عاطفی و احساسی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را در پی دارند. این‌ها در گرد هم هستند. دور هم هستند. مواظب هم هستند. همان اتفاقی که از سورۀ «هل أتی» آمده است، آنجا برای بیماری فرزندان، بقیه روزه می‌گیرند، نذر می‌کنند، غم‌خواری می‌کنند و نسبت به هم بی‌تفاوت نیستند. این خیلی نکتۀ مهمی است، در واقع خلاصۀ مهرورزی و غم‌خواری و در کنار همدیگر بودن یک اصلی است که در خانواده‌های متعالی و خانواده‌های موفق باید رعایت بشود.
یک خانوادۀ متعالی به جنبه‌های معنایی و معنوی حساس و ملتفت است. وقتی این اجتماع پنج‌نفری نورانی شکل می‌گیرد، پرسش این است که «حالا فضیلت و جنبه‌های ملکوتی این اجتماع چیست؟» چرا که اغلب به جنبه‌های معنوی این مسئله، به آن جایگاه قدسی این اجتماع پنج‌نفری به‌حسب ظاهر ساده توجه می‌شود. در روایات فراوان داریم که مثلاً فرض کنید خدای متعال برای یک نگاه ساده و از سر مهر زن و شوهر نسبت به همدیگر چه مراتبی از معنویت و قدسیت قائل است، یا حرمتی که فرزندان برای پدر و مادر قائلند چه جنبه‌های قدسی‌ای دارد که امروزه توجه بیش از حد به امور مادی و عادی زندگی جنبه‌های معنوی و قدسی آن را تحت‌الشعاع قرار داده است. نباید خدایی‌نکرده بعضی‌ها را از این‌طرف به صرفاً جنبه‌های مادی متمرکز کند و انکار کنند که مثلاً یک احوالپرسی یک خطاب‌آوری دل‌نشین، یک غصه‌دار شدن، هیچ جنبۀ معنوی‌ای ندارد و صرفاً زندگی را مادی‌محور ببینند و یا بعضی‌ها از آن‌طرف شروع کنند به فضیلت‌تراشی‌های افراطی. ما در بسیاری از اخبار وحیانی خود می‌خوانیم بسیاری از همدلی‌های درون‌خانوادگی از جنبه‌های معنوی، قدسی و نورانی برخوردار است. در حدیث شریف کساء می‌خوانیم که پیامبر اکرم (صلى‌الله‌علیه‌وآله) به حضرت علی (علیه‌السلام) فرمودند: «ما ذکر خبرنا هذا فی محفل من محافل أهل الأرض و فیه جمع من شیعتنا و محبّینا و فیهم مهموم الّا و فرّج اللّه همّه و لا مغموم الّا و کشف اللّه غمّه و لا طالب حاجه الّا و قضی اللّه حاجته …؛ ذکر نگردد این خبر در مجلسی از مجالس اهل زمین و در آن جمعی از پیروان و دوستان ما باشند و میان آن‌ها اندوهناکی باشد، مگر آنکه خداوند هم‌وغم او را برطرف سازد و نه غم‌زده‌ای مگر این که خداوند غم او را برطرف کند و نه طالب حاجتی مگر این که خداوند حاجت او را برآورده سازد.» طبق این حدیث شریف اگر اعضای خانواده بنشینند و با هم دست به دعا بردارند و به در خانۀ خدا بروند، خداوند متعال درهای لطف و رحمتش را بر آن خانواده باز می‌کند.