انسان الهی؛ تولیدکنندۀ متعهد
محمد رضایی
نگاهی به شاخصه‌های تولیدکننده در اسلام
بررسی شاخصه‌های تعهد و تخصص بر تولید، در اقتصاد مقاومتی
دو دختر را دید که منتظر بودند جوانان عیاش، از کنار برکه دور شوند تا گوسفندانشان را سیراب کنند. تاب نیاورده و جلو رفت و جوانان را دور کرد و گوسفندان را آب داد. دختران، داستان را برای پدر تعریف کردند و از خواستند که او را استخدام کند. دلیلشان هم دو کلمه بود: «إنَّهُ قَویًّ أمینً»؛ او نیرومند و امین است. یعنی اگر می‌خواهید به کسی کاری را محول کنید، دو عنصر «تخصص» و «تعهد» را در او جستجو کنید. حال می‌خواهم از این داستان حضرت موسی، به موضوع این نوشته بپردازم؛ شاخصه‌های تعهد در اسلام. تعهدی که ضمانت اجرا و بسترساز فعالیت صحیحِ تخصص است. اگر قرار است تولید، یک جهاد در راه خدا باشد، باید به سراغ منابع دین رفت و از آن شاخصه‌های انسان متعهد را درخواست کرد. از این رو، باید تعهدی را به تصویر بکشیم که در اقتصاد مقاومتی، یک انسان موحد بسازد. در این راستا لازم است که به تفاوت انسان تولیدکننده در اسلام و غرب توجه داشته باشیم. سرچشمۀ این تفاوت، آن است که برای تولیدکنندۀ مسلمان، غیر از تولید، انگیزه‌های دیگری نیز مهم است. این انگیزه‌ها از یک سو، به مصلحت جامعه برمی‌گردد و از سوی دیگر، توجه به ارزش‌های الهی را می‌طلبد. از این منظر هر فعالیت، اگرچه به زندگی مادی انسان‌ها مربوط باشد، لازم است که در مسیر الهی قرار داشته باشد تا پاداش اخروی به آن تعلق گیرد. به همین منظور، به برخی از شاخصه‌های چنین تولیدی اشاره می‌شود:
- محصول زیان‌بخش ممنوع!
انسان متعهد، محصولی را تولید نخواهد کرد که برای خود، دیگران و طبیعت زیان‌بخش قلمداد شود؛ ولو اینکه سود کلانی عاید او گردد. از این رو تولید برخی کالاها، هم‌چون مشروبات الکلی، مواد مخدر و… در اسلام، حرام دانسته شده است.
- جنس بد نسازیم
تولیدکننده در اقتصاد مقاومتی، سعی در تولید بهترین محصول دارد. پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌فرمایند: «إن الله تعالی یُحبُ اذا عمل احدکم عملاً ان یتقنه»؛ خداوند متعال دوست دارد زمانی‌که یکی از شما کاری را انجام می‌دهد، محکم کار باشد.۱
- استفادۀ بهینه از عوامل تولید
تولیدکنندۀ مسلمان با استفادۀ بهینه از عوامل تولید، سود خود را بهینه سازی می‌کند و در به کارگیری عوامل تولید، از اسراف و تبذیر پرهیز می‌نماید.
- به کارگیری عوامل تولید به قیمت بالاتر از قیمت بازار، در شرایط خاص
گاهی عرضۀ بیش از حد عوامل تولید، کاهش چشمگیری به قیمت آنها می‌دهد. در این صورت تولیدکنندۀ متعهد، خود را موظف به رعایت عدالت می‌داند. به عنوان نمونه ممکن است در شرایطی نیروی کار، ارزان شود. از این رو انسان متعهد به قیمت بازار اکتفا نکرده و آنها را با قیمتی بالاتر استخدام می‌کند.
- عدالت
تولیدکنندۀ متعهد تلاش می‌کند عدالت را در مورد کارکنان، به اجرا درآورد و از تبعیض‌های بی‌مورد بپرهیزد. اگر قرار است امکاناتی به زیردستان داده شود، می‌بایست هرکسی به اندازۀ استعداد و لیاقت خود، از امکانات مورد نظر بهره ببرند.
- نیروی انسانی، مهم‌ترین عامل
نیروی انسانی در نظر تولیدکنندۀ مسلمان، ارزش و جایگاه مهمی دارد. انسان متعهد سعی می‌کند تا نیروی انسانی را بر عوامل دیگر تولید، ترجیح داده و علاوه بر تقویت مادی شخص، به ارتقای وضعیت معنوی او نیز توجه داشته باشد.
- سودهای بادآورده ممنوع!
کسی که انگیزه‌ای الهی دارد، از سودهای بادآورده جلوگیری نموده و تولیدکننده را از سودجویی، استثمار، اندوختن اموال و بی‌اعتنایی به نیازمندان و جهان آخرت، بر حذر می‌دارد.
- فروش به نرخ پایین‌تر بازار، در شرایط خاص
گاهی ممکن است قیمت‌ها در بازار به صورت حبابی بالا برود. در چنین شرایطی، تولیدکننده خود را در برابر مردم، مسئول دانسته و سعی می‌کند محصولات را به قیمت ارزان‌تر در دسترس مصرف‌کننده قرار دهد، یا بر میزان تولید بیفزاید؛ هرچند سودش زیاد نباشد.
- عیب‌ها را بگوییم
انسان متعهد، عیب کالا را به مشتری بیان می‌کند تا مشتری دچار غبن و ضرر در خرید نگردد.
- وای بر کم فروشان!
تولیدکنندۀ متعهد، خود را در قبال مردم مسئول دانسته و از کم‌فروشی می‌پرهیزد.
- احتکار کردن ممنوع!
انسان متعهد در برابر نیازهای جامعه، خود را مسئول می‌داند. از این رو در هنگام کمبود، هیچ‌گاه دست به احتکار نمی‌زند؛ بلکه سعی در عرضۀ محصولات به جامعه و رفع نیازهای آن دارد.
- تعاون و تعامل
تولیدکنندۀ مسلمان، تعاملی نیکو با دیگران دارد. در جامعۀ اسلامی، تولیدکنندگان در عین رقابت، در راستای یک هدف قرار دارند و آن هدف، الهی است. از این منظر در جامعه اسلامی، تولیدکننده هیچ تضادی میان اهداف خود و دیگر تولیدکنندگان، نمی‌بیند و حتی در مواردی، دیگران را بر خود مقدم می‌سازد.
- اعتبار اجتماعی
انسان متعهد، اعتبار اجتماعی را به عنوان یک سرمایۀ بزرگ، قلمداد می‌کند و همواره سعی در حفظ و ارتقای جایگاه آن دارد.
- سرباز جامعه
انسان متعهد خود را سرباز جامعه می‌پندارد. در نظام تولیدی سالم، به دلیل آنکه جهت‌گیری‌ها از ابتدا بر محورهای مطلوب استوار است، نتایج مطلوب نیز دریافت خواهد کرد. یکی از این آثار، تأمین منافع و نیازهای جامعه است. این موضوع درست در مقابل تفکری قرار دارد که منفعت فرد را بر منفعت جامعه، برتری می‌بخشد و نیازهای واقعی جامعه را تحت‌الشعاع منافع افراد و گروه‌های خاص قرار می‌دهد.
پی‌نوشت:
(۱) کنز العمال، حدیث ۹۱۲۸٫