الگومصرف‌آرمان‌شهر‌مهدوی
يحيي صالح نيا
همیشه مصرف، به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه، با یک نگاه کلان به انسان و جهان همراه است. نگاه تک ساختی و دنیا مدارانه و به تعبیری اومانیستی به انسان و مسایل او، الگوی خاصی از زندگی و مصارف آن را رقم خواهد زد؛ همان گونه که نگاه دو ساختی به این اشرف مخلوقات و دخیل کردن عنصر «آخرت» در تجزیه و تحلیل مسایل و مصارف او، به کلی رنگ دیگری به زندگی خواهد داد.
آرمان شهر مهدوی بر پایه‌ی نگاه دو ساختی به انسان بنا خواهد شد؛ بنابراین روشن است که مصارف انسان در آن، تفاوت عمده‌ای با آنچه که امروزه در جامعه‌ی بشری شاهد آن هستیم، خواهد داشت. بر پایه‌ی این نگاه، هر نوع مصرفی که شکل، محتوا، کمیت، کیفیت و نتیجه‌ی آن دور شدن از رضوان الهی و سرازیر شدن به دوزخ باشد، کنار گذاشته شده و مبدأ میل انسان آخرالزمان از آنها برگردانده خواهد شد. البته روشن است که این امر نه به صورت جبر تکوینی و نه به شکل اجبار و اکراه حکومتی، بلکه با مدیریت معصوم و از طریق الهی کردن میل بشر و تغییر ذایقه‌ی ماده گرایی انسان خواهد شد. با تغییر آمال و اهداف و نگرش‌ها و انگیزش‌ها، تحول کلانی در جهت گیری‌ها و نیازمندی‌ها روی خواهد داد و نیازهای اشباع ناشدنی مادی و تلاش‌های مستمر بشر دور از امام و ولی الهی برای تأمین آنها، جای خود را به نیازهای سرشار معنوی و جهاد جمعی بشر برای رسیدن به آنها خواهد داد. برخی از این تغییرات کلان، در ضمن عناوین ذیل در روایات مهدوی این‌گونه تبیین شده است:
- غنای روحی و قلبی
«یَملَأ قُلُوبَ اُمَّهِ محمدٍ غِنَیً[۱]»
(مهدی علیه السلام) قلب‌های امت محمد (صلی الله علیه و آله) را از بی نیازی، پر خواهد کرد.
- توزیع فراوان ثروت و از میان رفتن زمینه‌های حرص و بخل و چشم و هم چشمی
«یحثی المال حثا و لا یعده عدا[۲]»
(مهدی علیه السلام) ثروت را در میان مردم پخش خواهد کرد آن را بی‌شمار در اختیار آنها قرار خواهد داد.
- پی ریزی نظام اداری بر پایه‌ی شهود و از بین رفتن زمینه‌ی اتلاف فرصت و انرژی و کاغذ بازی و ضعف نظارت و اجرا.
«تحلون الدنیا عنده بمنزله راحته[۳]»
دنیا نزد مهدی (علیه السلام) همچون کف دست واضح و آشکار خواهد بود.
- برپایی نظام اقتصادی تعاونی و اضمحلال نظام سرمایه داری.
«اذا جاء المهدی جاءت المزامله (یاتی احدکم کیس اخیه فیاخذ منه و لایمنعه)[۴]
آن‌گاه که مهدی ظهور می کند «مزامله» بین مردم ایجاد خواهد شد. (آن‌گونه که هر یک از شما به سراغ اندوخته برادر دینی خود خواهد رفت و هر چه که نیاز دارید بر خواهید داشت؛ بدون اینکه او جلوگیری کند.)
- نظام حکومتی بر محور سخت گیری بر کارگزاران و عطوفت و مهر ورزی با شهروندان.
«المهدی … شدیهٌ علی القمال، رحیمٌ بالمساکین [۵]»
مهدی علیه السلام … بر کارگزاران خویش سخت گیر و بر بیچارگان (مردم عادی) مهربان خواهد بود.
- خدا ترسی در همه‌ی اجزای حکومتی و شایسته سالاری در مناصب اداری و نابودی الگوهای فاسد مدیریتی.
«یکون من الله علی حذرٍ لا نعتر بقراتهٍ[۶]»
«مهدی» پیوسته از خدا برحذر خواهد بود و اسیر تبار و فامیل بازی در اداره‌ی حکومت نخواهد شد.
از عناوین و عبارات مطرح در روایات که گوشه‌ای از آن ذکر شد، به خوبی می‌توان تفاوت عمده‌ی الگو‌ها و مدل‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی امروزی را با آنچه که در آرمان شهر مهدوی تحقق خواهد یافت، مشاهده کرد. گذشته از این، ارزش‌های کنترل کننده‌ی مصرف و جهت دهنده‌ی آن که در نظام جامع فرهنگی و اجتماعی اسلام پیش بینی گردیده و در نبود ولی الهی به ضعف گراییده و کم‌رنگ شده است، با ظهور ایشان دوباره پررنگ‌تر می‌شود و آثار خود را در جامعه‌ی مهدوی نشان خواهند داد. از جمله‌ی این ارزش‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.
- زهد در عین ثروتمندی
بشر بدون تهذیب نفس و در سایه‌ی مستی ثروت و قدرت، کم کم از حوزه‌ی انسان خارج شده و همچون حیوانات به مصرف افسار گسیخته‌ی مواهب و نعمات الهی می‌پردازد و در نتیجه به دلیل تعارض منافع حیوانی خود با دیگران، با آنها به ستیز و مقابله بر می‌خیزد و در این راه به ظلم و تعدی و تجاوز و قتل و غارت و حداقل پایمال کردن حقوق دیگران دست می‌زند. این همه، نه به دلیل سیر نشدن واقعی او از ثروت و قدرت بلکه به خاطر اشتهای کاذب سیری ناپذیری است که در اثر دنیا مداری و مهم انگاشتن آن به وجود آمده است. با ظهور امام مهدی (ع)، زهد در بالاترین درجه در حاکمان دولت کریمه‌ی مهدوی نصب العین مسؤلان و دولتمردان خواهد شد و خود امام، زاهدترین مردم روزگار خواهد بود.
«فوالله مالباسه الا الغلیظ و لا طعامه الا الحبشب[۷] »
قسم به خدا که لباس مهدی جز پوششی زبر و غذایش جز نانی خشک نخواهد بود.
- حلم و بردباری در عین شجاعت و جسارت
نخبگان، مدیران، افراد شاخص و بسیاری از جوانان، به دلیل ویژگی‌های سنی یا شخصیتی از شجاعت، جسارت و جرأت بیش‌تری برای طراحی، اجرا و اقدام در مسایل، برخوردارند و همین امر در بسیاری از کارها و فکرها باعث بی‌پروایی در مصرف وقت و هزینه و انرژی گشته، الگوهای نامناسبی از مصرف را در جامعه ایجاد می‌کند. فقط کمی حلم و بردباری لازم است تا در سایه‌ی جمع شدن با شجاعت و جرأت بهترین نتیجه را با کم‌ترین هدر رفت منابع و هزینه‌ها، عاید انسان کند. شهروندان و دولتمردان آرمان شهر مهدوی، حلم و تأمل و برنامه‌ریزی و بردباری را چاشنی اقدامات شجاعانه و جسورانه‌ی خود کرده‌اند و سیره‌ی ایشان، الگوی کاملی از مصرف صحیح در همه‌ی زمینه‌ها و امور است. خود امام نیز به عنوان سر‌سلسله‌ی خوبان این آرمان شهر، جامع حلم و شجاعت است.
«تعرفون المهدی بالسکینه و الوقار و بمعرفه الحلال و الحرام[۸] »
مهدی (علیه السلام) را به آرامش و وقار و شناخت حلال و حرام، خواهید شناخت.
«و لا یخاف لومه لائم[۹]»
و (مهدی – علیه السلام- در پیگیری اصلاحات خود) از سرزنش هیچ ملامت کننده‌ای باک نخواهد داشت.
- جود و سخا و ایجاد رفاه برای دیگران در عین چشم پوشی از زخارف دنیوی
یکی ازبیماری‌های ظاهراً لاعلاج اجتماعی، چشم و هم چشمی در مصرف وقت و منابع و انرژی‌ها و اموال و… است، که متأسفانه مضحک‌ترین الگوهای مصرف را در جامعه‌ی انقلابی و اسلامی کشور خودمان رقم زده است.
عروسی‌های پرهزینه، مهریه‌های سنگین، سفرهای فراوان تفریحی، سفرهای مکرر خارجی، سوغات‌های میلیونی حتی از اماکن زیارتی، خرید‌‌های بی‌طرح و برنامه، نحوه‌ی انتخاب وسایل نقلیه‌ی درون شهری و برون شهری و …امور غیر مهم اداری و خانگی، ساخت برج‌های غول‌پیکر برای ادارات، بانک‌ها و … در بهترین مناطق شهرها، ساخت و تزیین خانه‌های اشرافی، کلاس‌های متعدد غیر ضروری و احیاناً بی‌ثمر و کم فایده (مانند کلاس‌های کنکور، کلاس‌های زبان، کلاس‌های آرایشگری و مد و لباس و ….) و ده‌ها بلکه صدها مورد دیگر که “صبغه الله” را از جامعه‌ی دینی ما گرفته و رنگ و بوی غربی ناشایست به آن داده، از مصادیق این ناهنجاری اجتماعی است، که آتش چشم و هم چشمی‌های موجود در متن جامعه و برنامه‌های رسانه‌ها پیوسته بر کوره‌ی آن می دهد و بیش از پیش آن را شعله‌ور می‌سازد.
برخلاف این وضع ناهنجار، امام مهدی علیه السلام و یاران او در عین آنکه خود را متعهد به ایجاد رفاه برای عامه مردم می دانند و حداکثر ثروت و تنعّم از موهبات الهی را در آرمان شهر مهدوی برای مردم فراهم می‌کنند، ولی کریمانه و زاهدانه، از زخارف دنیوی و محلاتی که ایشان را به خود مشغول ساخته و از رب الارباب غافل گرداند، چشم می‌پوشند. حتی گفتن این حرف هم، در زمانی که زمین، گنج‌های نهان خویش را آشکار ساخته و نزولات آسمانی پی در پی، انواع طیبات و زیبایی‌های طبیعت را رویانده و همه‌ی جهان وارد بهاری‌ترین فصل خود شده است و تاریخ، دلفریب‌ترین و شورانگیزترین اوراق خود را شمارش می‌کند، آسان نیست؛ چه برسد به عمل کردن به آن.
«المهدی سماحٌ بالمال، شدیدٌ علی العمال[۱۰]»
مهدی در بخشش مال (به مردم) سهل‌گیر، ولی بر کارگزاران خویش سخت گیر است.
«لایضع حجراً علی حجرٍ[۱۱]»
مهدی برای خود سنگی روی سنگ نخواهد گذاشت (ثروت اندوزی نخواهد کرد).
[۱] محمد بن طاووس، الملاحم و الفتن، ص ۷۱٫
[۲] صحیح مسلم، ج ۱۸، ص ۳۹٫
[۳] بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۹۱٫
[۴] همان، ص ۳۷۲٫
[۵] الملاحم و الفتن، ص ۱۳۷٫
[۶] همان، ص ۱۰۸٫
[۷] نعمانی، الغیبه، ص ۱۲۷٫
[۸] همان.
[۹] صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص ۴۷۹٫
[۱۰] الملاحم و القسق، ص ۱۳۷٫