از گلخانه تا گلستان
محمد علی اخوان
روحیه جهادی، زندگی جهادی و همت جهادی، مهمترین شاخصه سبک زندگی اسلامی
حرکتها و اردوهای جهادی، مجموعه اقدامات سازنده و اثرگذارِ اقشار متنوعِ مردم در قالب گروههای خودجوش،[۱]برای حضور فعال و کارآمد[۲] در نقاط آسیب پذیر و نیازمند است.
این حرکت ها برآمده از اخلاص، همت، مسئولیت پذیری، وظیفه شناسی[۳]و روحیه‌ی مبارزه[۴] با رسالت خودسازی جهادی[۵]، خدمت‌رسانی مادی و معنوی[۶]و در راستای دست یابی به قله های عالی اهداف انقلاب[۷] میباشد.
در نگاه مقام معظم رهبری بهترین کارگاه تمرین برای سربازی خالصانه و تربیت آرمانی، حرکتهای جهادی همچون جهاد سازندگی، اردوی جهادی و اقدامات جهادی عام المنفعه است، چراکه در کارگاه کوچکی همچون روستا، روحیه جهادی، خدمتگذاری، اخلاص، کارآمدی و مدیریت تمرین میشود.
مقام معظم رهبری در جمع جهادگران اردوهای جهادی فرمودند:
این حرکت باید به قله‌های عالی اهداف انقلاب برسد و به فضل پروردگار و به حول و قوه‌ى الهى خواهد رسید.[۸]
ایشان در جمع نخبگان کشور فرمودند: روحیّه‌ی جهادی را بر روحیّه‌ی تافته‌ی جدابافته بودن ترجیح بدهید.. روحیّه‌ی جهادی یعنی کار را برای خدا انجام دادن، کار را وظیفه‌ی خود دانستن، همه‌ی نیروها را در راهِ کارِ درست به میدان آوردن؛ این روحیّه‌ی جهادی است. برای اینکه این روحیّه‌ی جهادی در شما تقویت بشود، حضورتان در اردوهای جهادی خیلی خوب است.[۹]
روحیه جهادی کلید تحول
حفظ و گسترش روحیه جهادی، راهبردکلان نظام جهت حرکت کشور به سوی قله های عالی اهداف انقلاب اسلامی بوده است که یکی از سیاست های تحقق آن شکل گیری گلخانه ها[۱۰] و کارگاه های جهادی در میان اقشار جامعه جهت حفظ این روحیه می باشد. بر اساس این سیاست طرح موفقی با رویکرد «سازندگی کشور با استفاده از اوقات فراغت و نشاط جوانان» به خوبی توانست سرخط شروعی بر این حرکت مقدس باشد، اما پس از طی ۱۰سال از روند رشد و تعالی اردوهای جهادی، امام خامنه ای(مدظله العالی) در دیدار جهادگران بسیج سازندگی با ایشان، در شهریور ماه۱۳۸۹ طی سخنانی راهبردی، افق این حرکت ها را بسیار بلند و عمیق ترسیم فرمودند و جایگاه اردوهای های جهادی را در شرایط کنونی دارای فرصت های کم نظیر برای دستیابی به اهداف و آرمانهای انقلاب اسلامی دانستند.
جهت تحقق این اهداف، ایشان بجای اردوهای دانشجویی نخبگان به اروپا، پیشنهاد کردند که نخبگان، اردوی جهادی بروند و فرمودند: … این اردوهای جهادی بمراتب بهتر از اردوهایی است که متأسّفانه هنوز هم معمول است. با اینکه من هشدار داده‌ام، بعضی‌ها اردو درست میکنند که بفرستند اروپا؛ اردوی دانشجویی به اروپا، یکی از غلط ترین کارها این است؛ این اردوی جهادی، از آن بمراتب بهتر و شرافتمندانه‌تر و مفیدتر است. حضور در اردوهای جهادی، تماس مستقیم با مردم، احساس مسئولیّت پیدا میکنید.[۱۱]
پس از بررسی ضرورت و چرایی اردوهای جهادی برای تحلیل فرایند تاثیر اردوهای جهادی بر شخصیت دانش آموزان لازم است به اختصار مبانی و اهداف اساسی اردوهای جهادی ذکر شود.
مبانی اردوهای جهادی
در اردوهای جهادی در درون انسانهای بصیر، فرایند پیچیده‌ای رخ‌می‌دهد که در این دگرگونی بزرگ، انسانهای همچون امام‌خمینی (ره)، امام موسی‌صدر، شهید چمران و شهید همت متولد میشوند که در صورت استمرار آن فرایند و مدیریت آن، پیوسته حرکتهای جهادی، کارخانۀ عظیم انسان‌سازی، باقی خواهند ماند و این حرکت به کارگاه تمرین مدیریت جهانی و زمینه ساز ظهور حضرت حجت (عج) تبدیل خواهد شد.
برخی تصور میکنند، هر حرکتی جمعی که نام اردو را بر خود گذاشت، هدفی سیاحتی دارد و با بی‌اطلاعی نسبت به مبانی اردوهای جهادی وارد مناطق محروم میشوند که این ضعف آگاهی جهادگران، در رفتار آنان با اهالی مناطق محروم و بی انگیزگی آنان در کار گروهی، تاثیر جدی خواهد داشت، از این رو شایسته است مربیان و دانش آموزان در دوره‌های آموزشی پیش از اردو با این مبانی آشنا شوند و زمینه تحقق اهداف این حرکتها را فراهم نمایند.
برخی از مبانی اردوهای جهادی در ذیل ذکر میشود:
روحیه و انگیزه خالصانه و جهادی در زندگی در گروی تقویت عوامل مهمی همچون انتخاب صحیح و اقدام به هنگام است که این امر نیازمند بصیرت و شناخت دقیق از شرایط جامعه میباشد.
تاکید قرآن و اهل‌بیت برگزاره‌های اختیار،[۱] و راهنمایی عقل و قلب به تلاش و پویایی، انسان را به اوج قله حرکت و جهاد، تا بلندای آرمانهای مقدسش، خواهد رساند.[۲]
تفاوت انسان و حیوان که اصلی بنیادی در حرکتهای جهادی است وجود تکلیف‌گرایی و مسئولیت‌پذیری در انسان‌ها برای دستیابی به کمال است.
انسان برای فرداهای پیشِ‌روی خود، رشد، پیشرفت و کمالی را ترسیم می‌کند و برای دستیابی به قله‌های آن کمال، مسئولیت‌هایی می‌پذیرد[۳] و از این رو پیوسته پیامبر اعظم(صل الله علیه و آله وسلم) و اهل‌بیت گرامی‌اش راه هدایت بشر را در پذیرشِ مسئولیت و تکلیف نسبت به خدا،[۴] خود و دیگران[۵] می‌دانند. جامعۀ زنده و متحرک، نسبت به امور اجتماعیِ خود، حساس و نگران است و فرو رفتن در لاکِ بی‌تفاوتی‌ها را مردابِ مرگ‌باری پیش روی خود می‌داند.[۶]
جوان مسلمان، از دوران کودکی‌اش می‌آموزد، که در قبال تکالیف الهی چگونه وظیفۀ خود را بشناسد و در هر شرایطی خود را جهادگر بداند.
در نگاه شریعت مسلمان واقعی کسی است که نگران مشکلات دیگر مسلمانان باشد.[۷]و تحمل محرومیت آنان را نداشته باشد.
نزد خداوند، جهادگر پر تلاش، با کسی که بی‌اعتنا به مشکلات پیرامونش، به گوشه‌ای خزیده است، یکسان نخواهند بود.
قرآن کریم می‌فرماید:
لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدینَ دَرَجَهً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ عَلَی الْقاعِدینَ أَجْراً عَظیماً.[۸]
(هرگز) افراد با ایمانی که بدون عذر، از جهاد بازنشستند، با مجاهدانی که در راه خدا با مال و جان خود جهاد کردند، یکسان نیستند! خداوند، مجاهدانی را که با مال و جان خود جهاد نمودند، بر قاعدان [ترککنندگان جهاد] برتری مهمّی، بخشیده؛ و به هر یک از این دو گروه (به نسبت اعمال نیکشان) وعدۀ پاداش نیک داده، و مجاهدان را بر قاعدان، با پاداش عظیمی برتری بخشیده‌است.
فرهنگ زندگی جهادی جلوه جدا نشدنی از زندگی یک انسان مومن شایسته است تا آنجا که حضرت علی(علیه السلام) با تاکید فراوان ما را به جهاد پیوسته در زندگی دعوت می کنند و می‌فرمایند:
«وَاللَّه، اللَّه، فِى الْجِهادِ بِامْوالِکُمْ وَ انْفُسِکُمْ وَ الْسِنَتِکُمْ فى سَبیلِ اللَّهِ وَ عَلَیْکُمْ بِالتَّواصُلِ وَالتَّباذُلِ، وَ ایَّاکُمْ وَالتَّدابُرَ وَ التَّقاطُعَ.» [۹]
خداى را، خداى را، درباره جهاد در راه خداوند با مالها، جانها و زبانهایتان (سفارش مىکنم). و بر شما باد همبستگى و فداکارى؛ و از اختلاف و پشت‌کردن به یکدیگر دوری کنید.
الگوی همۀ مسلمان شیعه وسنی پیامبر اعظم(ص) و اهل‌بیت: پاک ایشان است،[۱۰] که زندگی آن بزرگان، سراسر جهاد و مبارزه برای پیشبرد اهداف شریعت است؛ استقامت پیامبر(ص)،[۱۱] صبر علی(ع)، مصلحت‌بینی حسن(ع)، قیام حسین(ع) و روش‌های دیگر اهل‌بیت: هرکدام متناسب با زمانشان تغییر می‌کند وجهاد آنان، رنگی دیگر به خود می‌گیرد.
علامه شهید مطهری دربارۀ جهاد اهل‌بیت می‌فرماید: «ائمه اطهار، در هر زمانی مصلحت اسلام و مسلمین را در نظر می‌گرفتند و چون دور‌ه‌ها و زمانه‌ها و مقتضیات زمان و مکان تغییر کرد، خواه و ناخواه همان‌طور رفتار می‌کردند که مصالح اسلامی اقتضا می‌کرد و در هر زمان جبهه‌ای مخصوص و شکلی نو از جهاد به وجود می‌آمد و آنها با بصیرت کامل آن جبهه را تشخیص می‌دادند.»[۱۲]
در هر دوران نوع جهاد و میدان مبارزه‌ی آن، تغییر می‌کند و آنچه مهم است شناخت آگاهانه‌ی میدان نبرد در هر دوران و جهاد در جبهه‌ی جریان حق است.
قرآن کریم تزکیه و پاکسازى را مقدّمه تعلیم کتاب و حکمت مىداند و آن را از اهداف بزرگ انبیا مىشمارد [۱۳] و این خود گواهى مىدهد که با تزکیه و پاکسازى جان از آلودگیها مىتوان به حکمت و دانشهاى شریعت دست یافت که جهاد و اردوهای جهادی برای تحقق آن بستر مناسبی است.
مسلمان راستین با آنکه سراپای وجودشان راضی به رضای الهی است ولی پیوسته در حال حرکت به‌سوی افق‌های روشن پیش رو میباشد و دو روزش یکسان نخواهد بود.[۱۴]این اندیشه، موجی از نشاط برای تغییر نو به نو در جامعه اسلامی ایجاد خواهد کرد و حرکت‌هایی با هدف الهی شکل خواهد گرفت.
اهداف اردوی جهادی:
اردوهای جهادی کارگاهی برای تربیت نیروهای کارآمد و ایجاد جریان تاثیرگذار اجتماعی جهت تحقق حاکمیت جهانی عدالت و معنویت است، امام راحل(قدس سره) در فرمایشات خود، هدف انقلاب وانبیا را تربیت انسانهای متعالی[۱۵] می‌دانند و با توجه به شرایط ومقتضیات زمان، یکی از موانع رسیدن به هدف انسان‌سازی را به استناد فرمایش پیامبر رحمت، فقر و محرومیت تشخیص می‌دهند.
پیامبر اعظم(ص) می‌فرمایند: «کاد الفقر ان یکون کفرا، فقر ممکن است سر از کفر درآورد»[۱۶] در زمانی که، مردم کشور در فقر برآمده از حکومت استبداد شاهنشاهی‌اند، جهاد انسانهای وارسته، در برطرف کردن این مانع هدایت است، که مشخصا در آن دوران محرومیت میباشد. در زمان دیگری که آمار فقر کاهش یافته و مفاسد اجتماعی معضلی جدی است، جهادگر کارآمد، با عنایت به فرمایش رهبری عرصه جهاد امروز را عرصه‌ی فرهنگی آن می‌داند.[۱۷]
از این‌رو، آنچه باعث تازگی حرکت جهادی میشود، تقویت عوامل مهم رشد همچون روحیه اخلاص و جهادی گری و کشف و رفع موانع هدایت بشریت همچون فقر و احساس حقارت است.
[۱]. «إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً؛ ما راه را به انسان نشان دادیم او با اختیار خود راه شکر ویا راه کفر را بر می‌گزیند. (انسان، ۳)
[۲]. قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى وَ فُرادى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّهٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدیدٍ (سبا، ۴۶)
[۳] . رک: مطهری، مرتضی، یادداشتها، ج۴، ص۱۳۷٫
[۴] . امام باقر۷ فرمود: «خداى عزّوجل فرموده است: هیچ بندهاى به وسیله چیزى، نسبت به من تقرب نجسته که محبوبتر از انجام فرایض باشد و او با انجام نمازهاى مستحب تا آنجا به من نزدیک مىشود که او را دوست مىدارم. وقتى او محبوب من شد، من گوش او مىشوم که با آن مىشنود و چشم او مىشوم که با آن مىبیند و زبان او مىگردم که با آن سخن مىگوید و دست او مىشوم که با آن مىزند. هر گاه مرا بخواند او را اجابت مىکنم و اگر چیزى از من بخواهد بدو مىبخشم» (حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج ۳، ص۵۳).
[۵] . قال رسول الله۹: «کلّکم راع و کلّکم مسئول عن رعیّته؛ پیامبر اکرم۹ می‌فرماید: همه‌ی شما نسبت به یکدیگر وظیفه و مسئولیت دارید» (پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحه، ص۶۱۳).
قالَ الصادق۷: «مَنْ لَمْ یَهْتَمَّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِم؛ امام صادق۷ فرمودند: هر کس در پیشبرد کار مسلمانان اهتمام نورزد، در شمار مسلمانان نیست» ( کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۱۶۵)
[۶] . سخن حضرت علی۷ با چنین جامعه‌ای چنین است: قال علی۷: «یَا أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَ لَا رِجَالَ حُلُومُ الْأَطْفَالِ وَ عُقُولُ رَبَّاتِ الْحِجَالِ لَوَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَرَکُمْ وَ لَمْ أَعْرِفْکُمْ مَعْرِفَهً وَ اللَّهِ جَرَّتْ نَدَماً وَ أَعْقَبَتْ سَدَماً قَاتَلَکُمُ اللَّهُ لَقَدْ مَلَأْتُمْ قَلْبِی قَیْحاً وَ شَحَنْتُمْ صَدْرِی غَیْظاً وَ جَرَّعْتُمُونِی نُغَبَ التَّهْمَامِ أَنْفَاساً وَ أَفْسَدْتُمْ عَلَیَّ رَأْیِی بِالْعِصْیَانِ وَ الْخِذْلَان؛ مولای متقیان علی۷ می‌فرماید: اى مرد نمایان نامرد! اى کودک صفتان بى خرد که عقلهاى شما به عروسان پرده نشین شباهت دارد! چقدر دوست داشتم که شما را هرگز نمىدیدم و هرگز نمىشناختم! شناسایى شما ـ سوگند به خدا ـ که جز پشیمانى حاصلى نداشت، و اندوهى غم بار سر انجام آن شد. خدا شما را بکشد که دل من از دست شما پر خون، و سینهام از خشم شما مالامال است! کاسههاى غم و اندوه را، جرعه جرعه به من نوشاندید، و با نافرمانى و ذلّت پذیرى، رأى و تدبیر مرا تباه کردید» (رضی، سید محمد، نهج البلاغه، ص۷۰).
[۷]. قَالَ رَسُولُ الله۹: مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِم، ا کلینی، ابوجعفر، ج ۲ ص ۱۶۳٫
[۸]. (نساء، ۹۵)
[۹]. (سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۷)
[۱۰]. قال رسول الله۹: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی؛ پیامبر اکرم۶ فرمودند: به درستی که من دو گوهر گرانبها را در میان شما باقی می‌گذارم: قرآن و عترتم (اهل بیت)» (القشیری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم بشرح النوری، ج۱۵، ص۱۷۹ و احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۳، ص۱۴).
[۱۱]. «فاستقم کما امرت ومن تاب معک؛ پس همانگونه که فرمان یافتهای، استقامت کن و همچنین کسانی که با تو بسوی خدا آمدهاند (باید استقامت کنند)!» (هود،۱۱۳)
[۱۲]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۱۸، ص۴۳٫
[۱۳]. جمعه،۲
[۱۴]. قَالَ الصَّادِقُ۷: مَنِ اسْتَوَى یَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُون وَ مَنْ کَانَ یَوْمُهُ شَرّاً مِنْ أَمْسِهِ فَهُوَ مَلْعُون، امام صادق۷ می‌فرمایند: کسی که دو روزش با هم یکسان باشد ورشکسته و کسی که امروزش پست‌تر از دیروز است لعنت شده است . أمالی الصدوق، ص: ۶۶۹
[۱۵]. «اسلام یک مکتبى است که براى انسانسازى آمده…» (موسوی خمینی، روح الله، صحیفه نور، ج۴، ص ۸). «اسلام انسان درست مىکند، همان که اجانب، ابرقدرتها از او مىترسند؛ از انسان مىترسند و اسلام را مى‌کوبند چون مکتب انسانسازى است. از آدم مىترسند و مدارس و← → دانشگاهها را مى‌کوبند.. اینجاها مرکزى باشد که آدم درست کنند! یک آدم یک ملت را درست مىکند» (همان، ج۶، ص۲۷۹).
[۱۶]. کلینی، ابوجعفر، اصول کافی، ج ۲، ص۳۰۷٫
[۱۷]. ۲۲ اردیبهشت۸۹
[۱] این یک حرکت خودجوش مردمى است.( ۳۱ /۶ /۸۹ در جمع جهادگران بسیج سازندگی)
[۲] این حضور گاه با ایثار جان و مال همراه می شود و گاه با شرکت در میدان‌های مختلف اجتماعی و سیاسی و حتی حضور در عرصه های فکری و عقلی معنا می یابد».( رهبر معظم انقلاب ،۱۳۸۹/۰۸/۲۶ دیدار با مردم استان اصفهان)
الجهاد هو المبالغه و استفراغ ما فی الوسع و الطاقه من قول أَو فعل و المبالغه و استفراغ الوسع فی الحرب أَو اللسان أَو ما أَطاق من شیء. (السان العرب ج۳ ص ۱۳۵)
[۳] روحیه‌ى جهادى داشته باشیم؛ یعنى کار را براى خدا، با جدیت و به صورت خستگى‌ناپذیر انجام دهیم – نه فقط به عنوان اسقاط تکلیف – بلاشک این حرکت پیش خواهد رفت.(۱۳۹۰/۰۱/۰۱ در جمع زائران و مجاوران بارگاه ملکوتی ثامن الحجج علی بن موسی الرضا «علیه السلام)
جهاد یعنی «حضور و حرکت توأم با وظیفه شناسی و مبارزه مستمر با موانع رشد وپیشرفت.(۱۳۸۹/۰۸/۲۶ دیدار با مردم استان اصفهان)
دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنماید، ولی این به آن معنا نیست که آنها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است منصرف کند. (صحیفه نور، ج ۲۱، ص ۱۰۷- ۱۰۸، چاپ اول).
[۴] جهاد یعنی «حضور و حرکت توأم با وظیفه شناسی و مبارزه مستمر با موانع رشد وپیشرفت.(۱۳۸۹/۰۸/۲۶ دیدار با مردم استان اصفهان)
[۵] از این مهمتر، خدمتى است که شما به خودتان میکنید. (۸۹/۰۶/۳۱ در جمع جهادگران بسیج سازندگی)
[۶] این کارِ اردوهاى هجرت و حرکت عظیم بسیج سازندگى یکى از برکاتش خدمت‌رسانى است که میلیونها نفر از این خدمت شما به صورت مستقیم بهره‌مند میشوند.( ۸۹/۶/۳۱ در جمع جهادگران بسیج سازندگی)
[۷] این حرکت باید به قله‌هاى عالى اهداف انقلاب برسد و به فضل پروردگار و به حول و قوه‌ى الهى خواهد رسید.( ۸۹/۶/۳۱ در جمع جهادگران بسیج سازندگی)
دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنماید، ولی این به آن معنا نیست که آنها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است منصرف کند. (صحیفه نور، ج ۲۱، ص ۱۰۷- ۱۰۸، چاپ اول).
[۸] ( ۸۹/۶/۳۱ در جمع جهادگران بسیج سازندگی)
[۹] بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در نهمین همایش ملی «نخبگان فردا»
[۱۰] یک روز شاید فکر مىشد که جهاد یک حرکت گلخانهیى است که براى نمونهسازى درست کردیم. امروز این گلخانه دارد فضاى جامعه را به گلستان تبدیل مىکند. نه تنها به نمونهسازى اکتفا نکرده، بلکه برکات خودش را دارد سرریز مىکند.(۱/۴/۱۳۸۳ دیدار با هیأت علمى و کارشناسان جهاد دانشگاهى)