برخی اوقات به امید درمان مریضی خود یا دیگران به پزشکان متعددی مراجعه می‌کنیم. هر کدام دارویی تجویز می‌کنند که گاهی داروهای گران قیمت و قوی در آنهاست؛ اما با اینکه آنها را استفاده می‌کنید، هنوز آثار مریضی وجود دارد. این حالت ادامه دارد تا اینکه به پزشکی مراجعه می‌کنیم و او در اولین نسخه چند داروی به ظاهر معمولی برای ما می‌نویسد. ما نیز بعد چند وعده استفاده از داروها، همانند اینکه معجزه‌ای شده باشد کاملا احساس سلامتی و رفع مشکل می‌کنیم … .

مهم‌ترین هدف و خواسته مربی این است که بتواند همچون پزشک ماهری بیماری دانش آموز خود را درست تشخیص دهد و با تجویز داروی مناسبی برای او  مشکلش را حل کند. احتمالاً شما مربی عزیز برای رسیدن به همین هدف است که با دیدن تیتر این نوشتار ترغیب به خواندن آن شده‌اید.

چنانچه از متن توقع دارید، ما در این نوشتار برآنیم که ریشه برخی از بیماری‌های روحی و مشکلاتی که دانش‌آموزان در فضای فعلی با آن درگیرند را بیان و درمان‌های آن را بیان کنیم.

مربی گرامی! چنانچه می‌دانید، در برخورد با مشکلات دانش‌ آموزان سه گام را باید بردایم: یک. تشخیص ریشه بیماری؛ دو . تجویز داروی مناسب؛ سه. دستگیری و کمک او برای بهبودی و رهایی از مشکلش.

قدم اول مهم‌ترین و سخترین مرحله کار است؛ زیرا شما با انسان طرف هستید و طبیب روح هستید؛ نه تعمیر کار ماشین. ایراد ماشین را از استارت زدن یا رنگ دود موتور آن می‌شود تشخیص داد؛ اما مشکل نوجوان را به این راحتی نمی‌شود تشخیص داد.

در قالب مثالی برویم سر اصل مطلب

شما مواجه می‌شوید با دانش آموزی که تقید چندانی به نماز ندارد و یا دختری که حجاب لازم را ندارد. آیا صرف بیان اهمیت نماز یا حجاب می‌تواند او را درمان کند؟ آیا تنها بینش او دچار آسیب شده و یا کشش و گرایش او به نماز و حیا آسیب دیده است؟ احتمال هم دارد که بینش و گرایش به آنها را دارد؛ اما دچار تنبلی یا خجالت شده است. گاهی هم مشکل اصلی از خود او نیست؛ بلکه اعضای خانواده و یا دوستان مناسبی ندارد. شاید هم هیچ کدام و تنها با خدا لج بازی می‌کند و یا عوامل متعدد دیگر .

بنابراین، سستی و بی‌توجهی به هرکدام از فرامین الهی می‌تواند ریشه در یک یا چند علت داشته باشد. با این وجود برخی از مربیان برای هر مشکلی دارویی آماده را در جیب دارند و همان را به همه تجویز می‌کنند. فراق از اینکه تشخیص ریشه و علت اصلی آسیب و مریضی، مهم‌ترین وظیفه در قدم اول مشاوره و هدایت دیگران است.

ما در چند متن پیش رو فارق از اینکه آسیب ظاهری مخاطب شما چیست ـ هرچند که همه آنها را می‌شود در دوری از خداوند و دستوراتش خلاصه کرد ـ ریشه‌های انحرافات و مشکلات آنها را بیان می‌داریم. تلاشمان بر این است که بر اساس راه‌حل‌های بیان شده از سوی اولیای دین و بزرگان حرکت کنیم.

عوامل انحراف گاهی درونی و ربرخواسته از خود فرد است و گاهی بیرونی. قالب انتخابی ما برای بیان ریشه مشکلات و آسیب‌های درونی نوجوانان اضلاع سه‌گانه “بینش، گرایش و کنش (رفتار)” است. به این معنا که در علوم تربیتی از سه حوزه به انسان می‌نگرند: حوزه گرایش و عاطفی، بینشی و شناختی، کنشی و رفتاری.  در حوزه بینش از عواملی همچون، ضعف ایمان، جهل و غفلت ، در حوزه گرایش از کبر و نا امیدی و در کنش از افراط و خجالت و دیگر عوامل بحث خواهیم کرد. عوامل بیرونی را در خانواده ، هم سالان و همکلاسی‌ها و دیگر عوامل جستجو خواهیم کرد.

ان شا الله با دقت و توجه به چند شماره از این نوشتار و با دقت و توکل خواهید توانست از موفقت بیشتری در هدایت و راهنمایی دانش‌آموز خود داشته باشید.

عوامل درونی

بخش اول: ریشه‌ها و عوامل بینشی

هرچند متربی شما که دانش آموز دبیرستانی و نوجوان است و چنانچه خواهیم گفته، عاطفه و احساس در او تقویت یافته و ریشه بسیاری از انحرافات او عاطفی است؛ اما باید توجه داشت بینش و اعتقاد، روح هر حرکت به سوی خیر و شر است. در همان انحرافات عاطفی نیز بینش و اعتقاد و فکر نیز اثر بسزایی دارد. “در این دوره توانایی تفکر آنها رشد کرده، توانایی استدلال کردن، منظم کردن عقاید و فرضیه‌پردازی را به‌دست می‌آورند و می‌توانند فرضیه‌های خود را به روش منطقی آزمایش و متغیرهای متعدد را بررسی کنند. در این دوره تفاوت میان واقعیت و احتمالات برای نوجوان روشن می‌شود و به همین جهت، آرمانگرایی و در نتیجه آن، نارضایتی از وضع موجود و سعی در تغییر وضع موجود در نوجوانان بسیار برجسته می‌شود.”^[۱]

نوجوان، دوران بازی را گذرانده و آماده آموزش و فکر و دانش است. پایه‌های اعتقادی او در این سنین شکل می‌گیرد.^[۲] بنابر آنچه گفته شد، بینش جایگاه خاصی در هدایت و گمراهی نوجوان دارد. در ادامه ریشه‌های انحرافی در حوزه بینش را بیان خواهیم کرد.

الف. ضعف ایمان و اعتقاد به خداوند

اگر در آیه‌ای از قرآن دستوردینی بیان شده است پیوسته همراه تعبیر “یا أیّها الّذینَ امنوا” آمده است. این نکته بیانگر آن است که شرط ابتدایی پذیرش احکام و قانون‌های الهی، ایمان است. در مواجهه با دختری که پوشش لازم را ندارد و یا دچار ارتباط نامشروع شده است،  معمولا دستور مستقیم به حجاب و حیا می‌شود؛‌ غافل از اینکه چه بسا این رفتار او ریشه در ضعف آن ایمان او دارد.

برای جوانی که هنوز پایه‌های اعتقاد توحیدی او شکل نگرفته است اگر بخواهید از بایدها بگویید، اگر انجام هم دهد، چون عوامل عاطفی و محیطی احتمالا بر او تاثیر گذاشته، چه بسا دوامی کمتر داشته باشد از عملی که خود و از روی اعتقاد همت به آن داشته باشد.

علل و ریشه‌های ضعف ایمان

ـ دوری دراز مدت از فضاهای ایمانی، بستر و سبب ضعیف شدن ایمان است. خداوند متعال می فرماید: “أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ”؛[۳] آیا برای مؤمنان وقت آن نرسیده است که دل هایشان به هنگام یاد خدا و آنچه از حق و حقیقت فرو فرستاده، بلرزد؟ و آیا هنگام آن نیست که مانند کسانی نباشند که قبلاً برایشان کتاب فرستاده شده و سپس زمان طولانی بر آنان سپری شده (و با دوری از دوران پیامبران) دل هایشان سخت شده است و بیشترشان فاسق گشته اند!

ـ دوری از فراگیری علوم دینی و قطع رابطه با کتاب و مطالعه

ـ زیاده روی در کارها و مشغولیت های دنیوی و حتی تشکیلاتی. گاهی دانش آموزان چنان در فعالیت‌های تشکیلاتی وقت می‌گذرانند که غافل از مطالعه و تفکر می‌شوند. شرکت در هیئت‌ها و محافل مذهبی که تنها بر پایه احساس برنامه دارند و ایجاد فضای غیر واقعی در فرد به اینکه دانسته‌های لازم را دارد و مبانی اعتقادی برای او حل شده است، ضمینه سستی اعتقادی برخی دانش آموزان به ظاهر مذهبی گردیده است.

ـ حل نشدن شبه‌ای در ذهن. البته دستیابی به سؤال و شبهه اصلی که در ذهن مخاطب است، دقت و همراهی با متربی را ی‌خواهد.

ـ استکبار 

ـ تقلید کورکورانه

درمان ضعف ایمان

ـ تقویت علمی جلسات بحث و گفتگو از جمله در جلسات قرارگاه

ـ تدوین برنامه مطالعاتی بر اساس نیاز و درک مخاطب.

نکته. همانگونه که شما می‌دانید، در جنگ بین برنامه‌های متنوع رسانه‌ای و بازی‌های رایانه‌ای از یک سو و کتاب از سوی دیگر، در بسیاری از جوانان، بازنده کتاب است. بنابراین تغییر ذائقه جوانان به سمت مطالعه مقداری مشکل است. حال چند نکته برای تقویت روحیه کتاب خوانی ارایه می نمایم: تنوع در برنامه مطالعاتی ارایه شده به او؛ برای خواندن کتابی خاص از ضرورت و جذابیت آن کتاب برایش بگویید؛ قسمت‌هایی از کتاب را برایش بخوانید که در او ایجاد علاقه به دنبال کردن مطالعه آن کتاب را سبب شود؛ بیان سیره بزرگان در جهاد علمی و نقش آن در موفقیت آنان.[۴]

ـ بیان عواقب ضعف اعتقادات: به‌خصوص آثار ضعف به مباث امامت و معاد که آثار جبران ناپذیری دارد.

ـ بیان آثار تقویت اعتقادات و دانسته‌های ایمانی. از جمله اینکه پایه تمامی برنامه‌های تربیتی اهل بیت توجه به توحید است. کسی که اعتقادی راسخ و یگانگی خداوند در خدایی، خلقت، روزی دادن و قدرت بخشی دارد و از تمامی جان اعتقاد به لاحول و لا قوته الا بالله دارد، در برابر مشکلات و گناهان استوارتر است.[۵]

ـ یاد مرگ

ـ تقویت ارتباط با ولی الله الاعظم و اهل بیت

ـ دقت در معانی متون اعتقادی ـ عاطفی[۶] به خصوص صحیفه سجادیه

در بحث ضعف ایمان توجه ما در راهکارها به جنبه درمان علمی این مشکل بود؛ کارهای دیگر را نیز در بخش‌های خود بیان خواهیم کرد.

ب. غفلت

غفلت به معنای از دست­دادن فرصت­هاست.^[۷] غافل، کسی است که به سرنوشت و سعادت دنیوی و اخروی خود بی­توجه است؛ او غرق دنیا شده و از اصول اساسی ـ که در زندگی او نقش مهمی دارد ـ دور مانده و نیازهای اساسی فطری­اش را فراموش کرده است.

گاهی دانش آموز در دانسته‌هایش مشکلی نیست؛ اما دچار غفلت شده است. اگر نوجوان و متربی شما دچار غفلت شود، قوای ادراک معنویش تعطیل شده و در نتیجه، ورودی­های نورانی و الهی انسان از کار می­افتد؛ دیگر قلب نمی­فهمد، چشم نمی­بیند و گوش نمی­شنود: “وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ، لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها، وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها، وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها”^[۸].

عوامل غفلت

شیطان

کسی که شیطان را بر خود مسلط کند، شیطان او را از یاد خدا باز خواهد داشت. به فرموده قرآن: هر کس شیطان را بر خود مسلط کند، از یاد خدا غافل می­شود و از حزب شیطان به حساب می­آید: “اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنسَئهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُوْلَئکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الخاسِرُونَ”.^[۹]

دنیاطلبی و  اشتغال افراطی به بهره­های دنیایی

علاقه شدید به مال اندوزی و حتی علم آموزی افراطی(البته علوم رایجی که دانش آموزان با آن سروکار دارند)، انسان را از خدا و یاد او غافل می­سازد. قرآن کریم می­فرماید: نور الهی در بین خانه­ها و مردانی است که تجارت و داد و ستد، آنها را از یاد خدا باز نداشته، صبح و شام تسبیح خدا را می­گویند: “فىِ بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالاَصَالِ*رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تجِارَهٌ وَ لَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِاللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَوهِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَوهِ”.^[۱۰] با قالب‌های شکیل، گول زننده و دلربا از طریق تلویزیون، ماهواره، اینترنت، ویترین‌های جذاب مغازه ها، بازارهای بزرگ و شیک، رواج موسیقی‌های غربی و مدهای فراوان آن، نمونه‌هایی از مظاهر دنیای امروزی هستند که زمینه غفلت از یاد خدا را به اوج خود رسانده است.سرگرمی به نعمت­های مادی دنیا و موارد ی مانند آن، نمونه­هایی از مظاهر فریبنده دنیا هستند که می­تواند موجب غفلت شوند.

موسیقی حرام

“وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَری لَهْوَ الْحَدیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللَّه”^[۱۱] در این آیه “لهو حدیث” که مصداق آن غنا و موسیقی‌های حرام است را از ابزاری برای گمراهی و روی گردانی از حق و حقیقت می‌داند.

ارتباط با غافلان و حضور در جمع آنان که در بخش خودش به آن خواهیم پرداخت.

درمان غفلت

۱ ـ انذار (با استفاده از روش­های انذاردهی مانند بیان، توجه­دادن به گذشته­ها و. . . ) ۲ ـ تبیین آیات و نعمت­های الهی ۳ ـ تفکر ۴ ـ توجه به زندگی پس از مرگ و نقش نماز در زندگی پس از مرگ ۵ ـ توجه به یاد خدا و صفات الهی ۶ ـ توجه به معنویات (قرائت قرآن، دعا، جلسات وعظ و… ) ۷ ـ توجه به آثار سوء دنیوی و اخروی غفلت ۸ ـ کنترل چشم و گوش از گناه ۹ ـ دیدار (با علما و رفتن به قبرستان، زیارت، دیدار مریض)۱۰ ـ دوری از عوامل غفلت­زا (دوستان ناباب، محیط­های آلوده به گناه، وابستگی به ماهواره، اینترنت، موبایل و… ).

 در شماره‌های بعدی، دیگر عوامل را بیان خواهیم کرد…

[۱] . رایس، رشد انسان، ص ۳۳۰ و ۳۳۱٫

[۲] . امام صادقj: الْغُلَامُ یَلْعَبُ سَبْعَ سِنِینَ، وَ یَتَعَلَّمُ الْکِتَابَ سَبْعَ سِنِینَ، وَ یَتَعَلَّمُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ سَبْعَ سِنِینَ”؛ پسر بچه هفت سال بازی می‌کند، هفت سال قرآن می‌آموزد و هفت سال حلال و حرام الهی را فرا می‌گیرد (کلینی، الکافی، ج ۶، ص ۴۷).

[۳]. حدید: ۱۶

[۴] . نکات دیگر را در بحث راه‌های درمان عدم تفکر بیان می‌کنیم.

[۵] . می‌توانید به ابتدای عمده دعاهای رسیده از جانب اهل بیتb نگاه بیندازید که چگونه در ابتدا مخاطب را متوجه به توحید می‌کند و بعد معارف و دعا را بیان می‌فرمایند.

[۶] . دعاهای رسیده از اهل بیت در عین داشتن مباحث اعتقادی به جهت برخورداری از روح عاطفی دارای شیرینی خاصی برای نوجوانان و جوانان به خصوص دختران است.

[۷]. “الغفله فقد“. (عبد الواحد  تمیمى آمدی، ‏ غرر الحکم و درر الکلم، ص۵۷).

[۸]. اعراف: ۱۷۹٫

[۹]. ” شیطان بر آنان مسلّط شده و یاد خدا را از خاطر آنها برده است، آنان حزب شیطانند! بدانید حزب شیطان زیانکارانند” (مجادله: ۱۹).

[۱۰]. نور: ۳۶ و۳۷٫

[۱۱]. لقمان: ۶٫

کپی لینک