ظرفیتی که وجود دارد
حامد میراحمدی
نگاهی به ظرفیت قرارگاه‌ها در مشاوره گروهی
یکی از ظرفیت‌های کم‌نظیری که در اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان و به‌ویژه در قرارگاههای معرفت نهفته است، امکان برخورداری از مشاوره‌های جمعی و گروهی است. چه‌بسا با نگاهی عمیق‌تر و دقیق‌تر، بتوانیم فرایندی را که در قرارگاههای معرفت می‌گذرد، فرایندِ مشاوره‌محورِ گروهی قلمداد کنیم. این از ابتکارات و نقاط قوت قرارگاههای معرفت و اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی است که زمینه‌ی مشاوره‌های گروهی را از مسائل خاص تربیتی، به حوزه‌های متنوعی از مسائل اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی توسعه داده است.
این نکته از دو جنبه دارای اهمیت است؛ جنبه‌ی نخست، مربوط به تجربه‌هایی است که اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان در طی سال‌های متمادی از این‌گونه فعالیت‌ها کسب کرده است. بی‌شک مربیانی که سال‌های متمادی و با رویکردهایی مختلف، به فعالیت‌هایی از این دست مشغول بوده‌اند، کوله باری ارزشمند درباره‌ی مسائل ریز و درشت مشاوره‌ی گروهی با نوجوانان و جوانان در اختیار دارند. گردآوری، جمع بندی، تحلیل و ارائه‌ی این تجربه‌ها می‌تواند اقدامی ارزشمند از سوی این نهاد باشد.
جنبه‌ی دوم به اهمیت مشاوره‌های گروهی مربوط می‌شود. امروزه این نوع مشاوره در میان فعالیت‌های مشاوره‌ای از جایگاه مهمی برخوردار است؛ به همین دلیل، تحقیقات و آثار علمی قابل توجهی در این زمینه تولید شده که بازخوانی، تحلیل و نقد آن به‌وسیله‌ی کارشناسان اتحادیه (در مراکزی همچون مرکز آینده‌سازان) می‌تواند به غنای قرارگاههای معرفت کمک شایانی کند.
به هر روی، غرض از نگارش این نوشتار، بازخوانی برخی از اصول و نکاتی است که باید در مشاوره‌های گروهی مورد توجه قرار گیرد؛ بنابراین بدون تفصیلات خسته‌کننده، به بیان این اصول می‌پردازیم.
- توجه به مسائل هشیار
مسأله‌ی مورد بحث و هم‌اندیشی در مشاوره‌های گروهی با نوجوانان و جوانان، باید از مسائل به‌اصطلاح «هشیار» باشد. مسائل هشیار مسائلی هستند که نوجوان از مسئله بودن آن آگاهی دارد؛ بر‌خلاف مسائلی که در مشاوره‌های روان‌کاوی و روان‌درمانی مورد توجه قرار می‌گیرند و در آنها به ناخودآگاه افراد توجه ویژه می‌شود. در مشاوره‌های گروهی همواره باید از عبور از سطح هشیار به سطح ناخودآگاه اجتناب شود. در مشاوره‌های گروهی، هدف ما کشف مسئله یا ریشه‌یابی آن در ضمیر ناخودآگاه افراد نیست؛ بلکه ما در این نوع از مشاوره، مسئله را به صورت آگاهانه به اشتراک می‌گذاریم تا مورد هم‌اندیشی و هم‌نظری قرار بگیرد و از این طریق به راه حلی دست بیابیم.
- پرهیز از طرح مشکلات فردی و خصوصی
مسئله‌ی مورد بحث و هم‌اندیشی در مشاوره‌های گروهی باید از مسائل عمومی و جمعی باشد. مسئله و مشکل یک فرد خاص نباید به‌عنوان موضوع جلسه‌ی مشاوره‌ی گروهی انتخاب شود؛ مگر اینکه کاملاً شخصی‌زدایی شود و جنس مسأله نیز از جنس مسائل عمومی و مورد ابتلا باشد. به‌عنوان نمونه، مسئله‌ی ارتباط فرد «الف» با پدر و مادرش، نباید موضوع جلسه‌ی مشاوره‌ی گروهی قرار گیرد؛ حتی اگر فرد «الف» در این مسئله دچار مشکل حادی شده باشد. مربی قرارگاههای معرفت می‌تواند در این حالت، اصلاح وضعیت «الف» را هدف پنهانی خود قرار دهد و غیرمستقیم آن را درست کند، اما آنچه می‌تواند در جلسه‌ی مشاوره‌ی گروهی مورد بحث قرار گیرد، مسئله‌ی ارتباط نوجوانان با پدر و مادر است؛ یعنی موضوعی عمومی و مورد ابتلا.
- هدف‌گذاری
یکی از مسائل مهم در جلسات مشاوره‌ی گروهی، هدف‌گذاری است. این نکته همواره باید مورد توجه قرار گیرد که مشاوره‌های گروهی (مانند جلسات قرارگاههای معرفت) طیف گوناگونی از اهداف را در برمی‌گیرند. در این جلسات، هدف فقط انتقال مطلب به اعضا یا آگاهی‌بخشی یا حل مسئله‌ای تربیتی نیست. چه‌بسا اهدافی از این دست، نسبت به سایر اهداف و کارکردهای قرارگاههای معرفت در رتبه‌های بعدی قرار داشته باشند. در ادامه، برخی از این اهداف و کارکردها به صورت خاص مورد توجه قرار می‌گیرند.
- تقویت روحیه‌ی مشارکت‌جویی و مسئولیت‌پذیری
یکی از اهداف مهم از تشکیل جلسات مشاوره‌ی گروهی، تقویت روحیه‌ی مشارکت‌جویی و مسئولیت‌پذیری در نوجوانان است. تقویت روحیه‌ی نقّادی و تحلیلی نسبت به مسائل نیز در زمره‌ی همین موارد است. مربی قرارگاههای معرفت باید بکوشد تا زمینه‌ی این امر را برای همه‌ی اعضای گروه فراهم سازد. در این راستا مربی باید با ایفای نقش حمایتی و هدایتی، اعتماد به نفس و قدرت نقد و تحلیل را در شرکت‌کنندگان بالا ببرد. این امر به فعالیت‌های پیش از تشکیل جلسه و پس از آن و همچنین ارتباط‌های فردی با اعضای گروه نیازمند است. ارتباط‌گیری فردی با اعضایی که تمایل کمتری نسبت به مشارکت در مباحث دارند و تشویق آنها به شرکت در مباحث و نیز سپردن مسئولیت‌هایی به آنها، می‌تواند نتایج مثبتی در بر داشته باشد. در این میان شیوه‌ی مدیریت جلسات گروهی توسط مربی نیز از اهمیت خاصی برخوردار است که بحثی جداگانه می‌طلبد.
- تقویت روحیه‌ی نقدپذیری
جلسات مشاوره‌ی گروهی دو هدف عمده را دنبال می‌کنند. هدف نخست، تقویت روحیه‌ی مشارکت، ابراز نظر، حضور فعال و مؤثر و نیز تقویت روحیه‌ی نقادی و تحلیلی نسبت به مسائل است که در فرازِ گذشته ذکر شد. اما هدف دوم، افزایش مهارت شنیدن و ارتقاء روحیه‌ی نقدپذیری است. مربی باید بکوشد تا در کنار جنبه‌ی اول، نوجوان مهارت شنیدن نظرات دیگران را نیز کسب کند و بتواند دیدگاه‌های مخالف خود را تحمل نماید و حتی آنها را مورد توجه و بررسی قرار دهد.
- تفسیر
عنصر «تفسیر»، از دیگر اصول مهمِ مشاوره‌های گروهی است؛ بنابراین یکی از وظایف و نقش‌های عمده‌‌ی مربی قرارگاههای معرفت، تفسیر سخنان و اندیشه‌های نوجوانان است. تفسیر، اعتماد به نفس دانش‌آموز را بالا میبرد؛ چراکه او احساس می‌کند اندیشه و حرفش آن‌قدر اهمیت و مقبولیت داشته است که از سوی مربی مورد توجه قرار گرفته و موضوع گفت‌وگو و مورد تبیین و توضیح او واقع شده است.
نکته‌ی دیگر اینکه تفسیر، نوعی مدیریت پنهان و جهت‌دهی غیر ملموس و همدلانه‌ی مباحث را ( جهت‌دهی به سمت هدف‌های لایه‌ای تعیین‌شده) در پی دارد. مربی با تفسیر همدلانه اما جهت‌دار، می‌تواند اندیشه و حرف و بیان نوجوان را به گونه‌ای تبیین و تفسیر کند که بار محتوایی آن، توسعه پیدا کند و نقاط قوت آن، بیشتر و نقاط ضعفش کمتر شود. در این میان، تذکر این نکته ضروری است که مربی در تفسیر حرف دانش‌آموز باید تفسیر را منتسب به خود او بکند و به گونه‌ای سخن بگوید که گویا دانش‌آموز به همه‌ی محتوای تفسیر حرف خود آگاهی داشته است؛ نه اینکه طرز بیانش طوری باشد که دیگر دانش‌آموزان فکر کنند که این قوت و سابقه و دانش مربی است که چنین نکاتی را از حرف دانش‌آموز استخراج می‌کند.
- اجازه‌ی بروز استعدادها
یکی از نکات مهم در مباحث مشاوره‌ی گروهی، توجه به روحیات و احساسات خاص، متفاوت و گاه متعارض نوجوانان و به‌ویژه نوجوانان مستعد است. این‌گونه از نوجوانان که در مباحث فکری و نظری دارای استعدادهای بالاتری نسبت به دیگران هستند، حضور متفاوتی در جلسات خواهند داشت. مربی قرارگاههای معرفت باید نسبت به این سنخ از مشارکت، آگاهی کامل داشته باشد. مربی باید بداند که حجم مخالفت، نقد و سرباز زدن از پذیرش موارد عمومی از سوی این دانش‌آموزان بالاست و البته بسیاری از این مخالفت‌ها، نقدها و طرح دیدگاه‌های خاص و شاذ، جای نگرانی ندارد. به عبارت دیگر، این‌گونه دانش‌آموزان، جلسات مشاوره‌ی گروهی را به محلی برای تمرین نظرورزی و گفت‌و‌گوهای چالشی تبدیل می‌کنند. در این حالت، مخالفت‌ها بیشتر ناظر به قالب‌هاست تا محتوا. مربی در این موارد باید این استعدادهای ویژه را دریابد، مجال نظریه‌ورزی را برای آنها فراهم کند، از مخالفت‌ها هراسی نداشته باشد و با دیدگاه تربیتی یا با قصد پاسخ‌دهی به شبهات و اصلاح‌گری فکری، به این گفت‌وگوها ورود پیدا نکند. مربی قرارگاههای معرفت باید نقش همراهی و حمایتی را برای این دانش‌آموزان ایفا کند و «مربی‌یار تمرینی» آنان باشد. چهره‌های شاخص در زمینه‌های علوم انسانی و مباحث نظری، از این سنخ از نوجوانان بیرون می‌آیند.
- توجه به حفظ حرمت و شخصیت نوجوانان
از دیگر اصول مهم و اساسی در جلسات مشاوره‌ی گروهی، توجه به حفظ حرمت و شخصیت نوجوانان است. در این‌گونه جلسات ممکن است به دلایل گوناگون، شخصیت فردی از افراد شرکت‌کننده، در معرض آسیب قرار گیرد. این آسیب ممکن است به خاطر ضعف‌ها و ناتوانی‌های فرد در حضور فعال پدید آید. همچنین ممکن است طرح دیدگاهی نپذیرفتنی، فرد را مورد هجمه‌ی جمعی قرار داده باشد. وظیفه‌ی مربی در این‌گونه موقعیت‌ها، دفاع و حمایت همه‌جانبه از شخصیت و حرمت فرد شرکت‌کننده است. شکسته شدن حریم و شخصیت نوجوان در این‌گونه جلسات، به هر بهانه و دلیلی که باشد، عواقب و نتایج منفی فراوانی در پی خواهد داشت. حتی در مواردی که این تعرض به دلیل نظر و دیدگاه خاص و شاذ و غیرمقبول نوجوان شکل گرفته، باز هم وظیفه‌ی مربی، دفاع همه‌جانبه از شخصیت نوجوان است.
لزوم تحلیل، نقد و ارائه‌ی الگوی قرارگاههای معرفت
پس از چند دهه تجربه‌ی فعالیت‌های دینی ـ فرهنگی در سایه‌ی انقلاب اسلامی، این نکته ملموس و اثبات شده است که الگوی قرارگاههای معرفت، در عرصه‌های مختلف الگویی کارآمد، بی‌بدیل و پربرکت است. این الگو می‌تواند مورد تحلیل‌ها و نقدهای فراوانی از سوی اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان واقع شود و سپس حاصل این تجربه‌ها، پژوهش‌ها و تحقیقات، در اختیار سایر مجموعه‌ها و نهادهای فرهنگی ـ تربیتی کشور قرار گیرد. امید است که مطالبی از این دست، پیش‌مقدمه‌ای بر آغازی بابرکت باشد.