صدقه درسیره پیامبر
صدقه خدمت صادقانه
بعد از نماز که زیباترین و پرفروغ‌ترین جلوه‌ی روح انسانی است، اگر بخواهیم با فضیلت‌ترین جلوه‌ی انسانیت را مطرح کنیم، جایی است که انسانی صادقانه و با همه‌ی وجود به سایر انسآن‌ها خدمت می‌کند. وقتی که انسان مسلمان و مؤمنی در حال مهرورزی به سایر بندگان خدا، گره گشایی از کار آن‌ها، اقدام برای انجام حاجت‌های آنان است و در حال آبرو گذاشتن برای حل مشکلات آن‌ها است؛ این صحنه‌ها از نظر خداوند، زیباترین صحنه‌هایی است که جلوه‌گری می‌کند و به وجود می‌آید.
صدقه، یعنی خدمت صادقانه به بندگان خدا؛ یعنی انسان به جانشینی خداوند، در رفع خواسته‌ها و نیازها‌ی برادران و خواهران ایمانی خود تلاش کند و در رفع گرفتاری سایر انسآن‌ها قدم بردارد؛ مخصوصاً گرفتاران و بیچارگان و مستضعفان که نیازمند به عنایت و لطف و توجه بیش‌تری هستند.
خزانه‌ی رحمت و شفقت
پیامبر عزیز ما که معدن مهربانی و خزانه‌ی مهر و محبت بودند، با مساکین و گرفتاران، ارتباط خیلی نزدیکی داشتند. در هنگام ورود به مدینه، در خانه‌ی کسی وارد شدند که خیلی چهره‌ی شناخته شده و شاخص و برجسته‌ای در بین خوانین آن روز به حساب نمی‌آمد. پیامبر عزیز ما به دوستی با گرفتاران و مستمندان افتخار می‌کردند و می‌فرمودند: پروردگار من به من فرمان داده است که با آن‌ها دوست باشم. آن‌ها را سبک‌بار می‌دانستند و می‌فرمودند: این‌ها دوستان عزیز من هستند.
آیا حضرت (ص) با آن‌ها خیلی نشست و برخاست می‌کردند و مشکل آن‌ها را مشکل خود می‌دانستند و در رفع گرفتاری‌های آن‌ها تلاش می‌نمودند و فراوان هم سفارش می‌کردند: کسانی از شما که از حوائج و نیازمندی‌ها و مشکلات افراد و خانواده‌ها مطلع هستند، آن‌ها را به من منتقل کنند؛ کسانی که نمی‌توانند بیایند پیش من و حرف دل خود را بزنند و مشکلات خود را بیان کنند، شما مطالب مورد نیاز آن‌ها را به من منتقل کنید.
قابل توجه کسانی که دستشان به جایی می‌رسد و یا برایشان این امکانات فراهم است. حضرت می‌فرمودند: «ابلغونی»؛ به من خبر دهید، که چه کسی گرفتار است تا من به سراغ او بروم؛ و اگر چنین کنید، مورد عنایت و لطف ویژه‌ی پروردگار متعال قرار می‌گیرید.
پیامبر عزیز ما به خدمت کردن به مؤمنان خیلی اهتمام داشتند. در اوج دلسوزی و شفقت، پی‌گیر کار آنان می‌شدند و در صدد حل مشکلات آن‌ها بر می‌آمدند و از احوال آن‌ها مطلع می‌شدند.
صدقه‌ی بدون شراکت!
پیامبر عظیم‌الشأن (ص) به صدقه خیلی اهمیت می‌دادند و می‌فرمودند: من در انجام صدقه می‌خواهم خودم تنها باشم و شریک نمی‌خواهم. از امام صادق (ع) نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) می‌فرمودند: من دوست ندارم در انجام صدقه و آن وقتی که می‌خواهم خواسته‌ی یک مسلمان مؤمن و گرفتار را برآورده کنم، کسی با من همراهی کند. یکی وضو که مربوط می‌شود به نماز من و یکی صدقه: «فآن‌ها تقع فی ید الرحمن»، چون صدقه لحظه‌ی ارتباط ویژه‌ای بین من و خداوند تبارک و تعالی است. صدقه هنوز به دست گرفتار و مسکین نرسیده، به دست خدا می‌رسد؛ یعنی اول این دست خدا است که در برابر شما قرار می‌گیرد.
باب رحمت الهی
سوره‌ی مبارکه‌ی توبه در بیانی خیلی شیرین می‌فرماید:
«الم یعلموا ان الله هو یقبل التوبه عن عباده و یأخذ الصدقات»؛ آیا بندگان من خبر ندارند که وقتی توبه می‌کنند، من خودم توبه‌ی آن‌ها را می‌پذیرم و با خود من طرف می‌شوند؟ آیا بندگان من خبر ندارند که وقتی صدقه می‌دهند، من خودم صدقه را از آن‌ها دریافت می‌کنم.
چقدر این تعبیر، تعبیر شیرینی است و حق است که انسان خودش مستقیماً در این امور وارد شود و افتخار کند. در آن لحظات ببینید چقدر کرامت نهاده شده است؛ هم به کسی که صدقه پرداخت می‌کند و هم به کسی که صدقه را دریافت می‌کند! دریافت کننده را به «رسول حق» تعبیر نموده؛ یعنی او فرستاده‌ی خدا است به سوی شما، و آن کمک جو در حقیقت باب رحمت الهی را به سوی شما باز می‌کند و دست شما را به دست خدا می‌رساند.
باید ممنون او باشید، به او احترام کنید و از او تشکر نمایید؛ که این دارایی‌های فانی شما را که اگر برای شما می‌ماند، فقط وزر و وبال بود و اگر از طریق حلال هم فراهم شده باشد، فردا باید دینار به دینار و ریال به ریال آن را پاسخ بدهید، این‌ها را برای شما به یک ذخیره‌ی جاودان در پیشگاه پروردگار متعال تبدیل می‌کند! چقدر این‌ها عزیزند!
در قاموس خدا «نه» نبود!
پیامبر عزیز ما هیچ وقت به سائل و به کسی که خواسته و نیاز خود را به آن حضرت ارایه می‌کرد، نه نمی‌گفتند: عجیب است که کلمه‌ی «نه» در قاموس کلمات پیغمبر اکرم (ص) نبود. ظریفی گفته است: اگر نبود «لااله‌الاالله»، همه‌ی عمر پیامبر فقط به «نعم» و بله گفتن می‌گذشت!
در بیانی از امام صادق (ع) است که حضرت فرمودند: پیامبر عظیم‌الشأن (ص) هیچ گاه به سائلی «نه» نگفت. اگر داشت، او را کمک می‌کرد و اگر نمی‌توانست، می‌گفت: خدا ان‌شاء الله به تو خواهد رساند. و این مسأله در روایات فراوانی از سیره‌ی آن حضرت نقل شده است. حضرت اگر چیزی نداشت، کلمه‌ی «نه» را به کار نمی‌برد، بلکه سکوت می‌کرد، چون نمی‌خواست کسی از او ناامید شود.
رعایت اعتدال در صدقه دادن
رسول خدا (ص) به امیرالمؤمنین (ع) سفارش می‌کردند: علی جان! به سنت من عمل کن! در ضمن یک روایت نورانی که سنت پیامبر در نماز و روزه بیان شده است، توصیه‌ای به عمل به سنت پیغمبر در صدقه نیز شده است. حضرت فرمودند: «و اما در مورد صدقه، این‌قدر در صدقه دادن تلاش و کوشش کن که احساس کنی داری اسراف می‌کنی. به آن جا که رسیدی، بایست! تا آن جا پیش برو که دیگر احساس کنی داری زیاده‌روی می‌کنی.»
خداوند در آیه‌ی قرآن تصریح می‌کند: «وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَى عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَّحْسُوراً»؛ نه آ‌ن‌قدر دستتان را ببندید که گویا دست به گردن بسته‌اید و خیر و برکتی از شما به دیگران نمی‌رسد، و نه آن قدر گشاده دستی کنید که در پایان چیزی برای شما باقی نماند؛ اعتدال را رعایت کنید.
دفع بلا با صدقه دادن
پیغمبر عزیز ما، صدقه را با ابعاد گوناگون آن به جامعه‌ی مؤمنان معرفی کردند و فرمودند: صدقه، قضاهای مبرم و استوار را می‌شکند. اگر بنا باشد بلایی بر سر کسی بیاید، با صدقه برطرف می‌شود. صدقه هفتاد نوع بلا را از انسان دور می‌کند.
همچنین فرمودند: بیماران خود را با صدقه درمان کنید. در بیان دیگری نیز فرمودند: وقتی شما صدقه می‌دهید، در واقع عمر خود را دارید طولانی می‌کنید و برکت زندگی خود را فراوان می‌کنید. اگر می‌خواهید از رزق بیش‌تری برخوردار شوید، صدقه دهید و با صدقه رزق را به سوی خود بکشید.
صدقه‌ی عام
حضرت رسول (ص) می‌فرمودند: صدقه را در یک نگاه عام ببینید؛ یعنی صدقه فقط پول دادن به گرفتاران و مساکین نیست، و نیز دادن امکانات شناخته شده از لباس و خوراک و امثال این‌ها به نیازمندان نیست؛ اگر چه این‌ها برترین مصادیق صدقه هستند. بلکه فرمودند: هر کار خوبی که شما انجام دهید، صدقه است؛ چه طرف شما فقیر و چه غنی باشد. هر نوع خدمتی که برای انسانی انجام دهید، برای شما صدقه به حساب می‌آید.
آن حضرت (ص) فرمودند: آن جایی که شما به چهره‌ی برادر مؤمن خود لبخند می‌زنید، به او صدقه می‌دهید. وقتی امر به معروف می‌کنید، صدقه است. وقتی نهی از منکر می‌کنید، صدقه داده‌اید. وقتی سنگی را از جلوی راه مؤمنان بر می‌دارید، صدقه داده‌اید. وقتی از دانش خود به انسانی هدیه می‌کنید، در واقع دارید صدقه می‌دهید.
علاوه بر این‌ها، فرمودند: وقتی شر خود را از دیگران حفظ می‌کنید و نمی‌گذارید آسیبی از ناحیه‌ی شما به دیگران برسد، در واقع دارید برای خود صدقه می‌دهید، و به این ترتیب خود را از عنایات الهی بهره‌مند می‌کنید.
صدقه در هنگام سلامت و توانایی
پیامبر عزیز (ص) می‌فرمودند: تا انسان سالم است، باید صدقه دهد. آن صدقه‌ی برتر، وقتی است که شما در حال سلامت و زمانی که می‌توانید تصمیم بگیرید، بخشی از دارایی‌های خود را که از فضل الهی به شما رسیده است، در راه خدا انفاق کنید؛ این بهترین شکل صدقه است. حالا برای رفع گرفتاری مؤمنان، برای رسیدگی به ایتام، برای ساختن مدرسه، برای کمک به تبلیغات دینی، یا بعضی از صدقات واجب که همان حقوق واجب شرعی است که به گردن شماست؛ مثل زکات یا خمس و امثال این‌ها که همه‌ی این‌ها در یک عنوان کلی صدقه به حساب می‌آیند، پس همه‌ی این‌ها را صادقانه به پیشگاه حضرت حق اهدا کنید و برای خود جاودانه نمایید. تا سالم هستید، این کار را انجام دهید و نگذارید مرگ از راه برسد و بخواهید آن لحظات آخر انفاق کنید؛ چرا که معلوم نیست موفق به انجام آن شوید. اگر هم موفق شوید، فضیلت آن مانند هنگامی نیست که امید به زندگی داشتید و انفاق نمودید.
نقطه‌ی شروع صدقه
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: بهترین صدقه، آن صدقه‌ای است که انسان به نزدیکان خود بدهد. وقتی در بین منسوبین شما و در فامیل شما، کسانی به کمک شما نیازمندند ـ حال به آبروی شما، یا به وساطت شما ـ یا به زبان شما، این جا ترجیح دارد که اول از این نقطه شروع کنید.
صدقه‌ی پنهانی
آن حضرت می‌فرمودند: صدقه‌ی پنهانی باعث می‌شود که آتش خشم خداوند فرو بنشیند. اگر چه صدقه‌ی آشکارا هم چون باعث تشویق دیگران می‌شود، ارزش فراوانی دارد. همچنین می‌فرمودند: اگر خود نمی‌توانید صدقه بدهید، واسطه شوید؛ هر تعداد واسطه شوند، اجر کامل می‌برند. حتی اگر صدقه تا چهل هزار دست بگردد، همه‌ی این اشخاصی که واسطه هستند، از آن پاداش بهره‌مند می‌شوند!
حفظ صدقه
پیامبر رحمت (ص) می‌فرمودند: صدقات خود را با منت گذاشتن و نگاه‌های سنگین باطل نکنید؛ کرامت کسی را که به او خدمت می‌نمایید، حفظ کنید و ممنون او باشید. در برابر او فروتنی و تواضع نمایید و بدانید که او شما را به خداوند می‌رساند.
صدقه در ماه مبارک رمضان
صدقه در ماه مبارک رمضان چقدر خوب است. اصلاً یکی از آیات مربوط به صدقه، در ماه مبارک رمضان نازل شده است که: «خذ من اموالهم صدقه تطهّرهم و تزکّیهم بها»؛ای پیامبر! از اموال این‌ها صدقه بگیر!
در این جا فرمان به گرفتن زکات بود، که در ماه مبارک رمضان نازل شد. پیامبر اکرم (ص) در ماه رمضان یک حال مخصوصی از نظر صدقه داشتند و چیزی در دست حضرت گیر نمی‌کرد. هر چه می‌رسید، فوری از دستان مبارک ایشان خارج می‌شد، و به صدقه در ماه مبارک رمضان اهتمام ویژه‌ای داشتند.