سونامی معتادان مجازی
حمید صدیق میرزایی (پژوهشگر و مدرس دانشگاه)
معتادانی خطرناک‌تر از معتادان مواد مخدر!
آیا اعتیاد به اینترنت، اعتیاد به موبایل و اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی، حقیقت دارد؟ آیا اساساً فضای مجازی، اعتیادآور است؟ تغییرات سبک زندگی در معتادان به شبکه‌های اجتماعی چیست؟ در صورت معتاد شدن به این شبکه‌های مجازی، چه باید کرد؟ سندروم «موبوفوبیا» و گرفتارهای نسل دیجیتال چیست؟ خطرات و آسیب‌های تربیتی این اعتیاد مدرن، به ویژه برای نوجوانان و جوانان چیست؟ آیا امکان نجات معتادان مجازی وجود دارد؟ راه درمان چیست؟ و آیا اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی، واقعاً خطرناک‌تر از مصرف ماریجوانا و هروئین است؟
دانش‌آموز دختر دبیرستانی را درنظر بگیرید که با وجود امتحانات نهایی و شاید هم کنکور، نمی‌تواند بی‌خیال چک کردن کانال‌های تلگرامی‌اش شود و پای کتاب و درس‌اش بنشیند، هرچند شاید علم دارد که این مرحله از زندگی، حکم بهار زندگی‌اش را دارد؛ بهاری که تکرارناپذیر است. از طرف دیگر دانش‌آموز پسری را فرض کنید که پیش از خواب، استرس اتک(حمله)های بازی کلش آف کلنز را دارد، یا صبح پیش از ناشتایی، ابتدا وضعیت کلن خود را چک می‌کند و حتی در مدرسه، غافل از معلم، در زیر میز در حال تدارک حمله‌ای مشترک به کلن دیگری است برای جمع‌آوری غنائم! یا حتی مربی و یا معلمی را فرض کنید که برای ارسال مطلبی در کانال تخصصی تربیتی، بعد از ورود به تلگرام و جست‌وجو در دیگر کانال‌ها، ساعت‌ها وقت صرف می‌کند و در نهایت موفق به ریشیر کردن (اشتراک گذاشتن) چند پست تربیتی در کانال شخصی می‌شود. این آقا پسر و دختر خانم دانش‌آموز و این مربی و معلم گران‌قدر، جزو افرادی هستند که در حالی به سراغ استفاده از شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آن‌لاین گروهی می‌روند، که کارهای مهم‌تر و وظایف اصلی خود را کنار گذاشته و به تعبیری برای پاسخ به یک نیاز ثانویه، وارد این فضا شده‌اند. اگر شما هم جزو این دسته از افراد هستید و یا فردی در پیرامون شما چنین رفتاری از او سر می‌زند، به احتمال زیاد باید بگوییم که این نوع استفاده، مشکلات فراوانی اعم از اعتیاد را می‌تواند به دنبال داشته باشد.
امروزه مردم، خیلی از اوقات خود را با گوشی‌شان سپری می‌کنند. آنها در طول روز دائماً به گوشی خود سر می‌زنند و آن را نزدیک به خود نگه می‌دارند. این روزها مردم در کنار گوشی می‌خوابند، آن را به حمام و دستشویی می‌برند و هنگام راه‌رفتن، غذاخوردن، مطالعه‌کردن، کارکردن، انتظارکشیدن و رانندگی‌کردن، چشمان خود را به صفحۀ آن می‌دوزند. حتی طی تحقیقی، استرس و تپش قلب پس از تمام شدن شارژ گوشی برای عده‌ای از مصرف کنندگان، بسیار بیشتر از دوری از خانواده و دلتنگی فرزندان است. اینکه مردم در تمام روز، هر جا که می‌روند، در دست یا در جیب خود، گوشی دارند و مدام در حال چک کردن کانال‌ها و پیج‌های اجتماعی هستند، چه معنا و مفهومی دارد؟ شاید دیگر روشن شده باشد صحبت از استفادۀ مشکل‌ساز و -به تعبیری- وابستگی و بلکه دلبستگیِ افراطی به شبکه‌های اجتماعی، بالأخص بر بستر موبایل، همان اعتیاد مدرنی است که امروز پدیدۀ اجتماعی پر رونقی شده و به یقین، زمینه‌ساز بحران زیست بوم دوم شده است.
اعتیاد به معنای دقیق آن، عبارت است از خو گرفتن به فعالیتی که به ضرر و زیان آن آگاهی داریم، اما به دلیل وابستگی و دلبستگی، امکان ترک آن را نداریم؛ حکایت کاربرانی که معتاد به تلفن‌های هوشمند و صفحه‌های اجتماعی خود هستند و نمی‌توانند بدون آنها، روزشان را به شب برسانند، هر چند که نه اهل دود و دم هستند و نه مشکل روانی دارند! ایشان را می‌شود قربانیان تأخر فرهنگی در بهره‌برداری از فناوری نوین ارتباطی دانست. اگرچه تاکنون هیچ مرکز آکادمی پزشکی رسمی بین‌المللی، اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی را به عنوان اختلال و بیماری اعلام نکرده است، لکن موضوع اعتیاد و عواقب و آسیب‌های متعدد روحی و جسمی آن، موضوع بسیاری از تحقیقات و بحث‌های علمی در سراسر دنیا بوده است.
چگونه می‌توان بر اعتیاد آن‌لاین غلبه کرد؟
اولین گام، آگاهی و باور بر یک حقیقت است که با وجود منافع و محاسن شبکه‌های ارتباطاتی نوین، اعم امکان دسترسی راحت و منظم به اطلاعات، پردازش و انتخاب دقیق نیازمندی‌ها، انتقال سریع و فراگیر آگاهی‌ها، تبلیغ مؤثر و مکرر ارزش‌ها و فواید فراوان دیگر، شبکه‌های اجتماعی دارای خسارات و خطرات مهلک اعتیادآور است و البته درک صحیح عادت‌های بدی که به مرور تبدیل به باورها و جایگزین نظام ارزشی موجود می‌شود. مقاله‌ای از اریک سیگمن با نام «اتصال به اینترنت، اثرات بیولوژیک شبکه‌های اجتماعی»، نشان می‌دهد شبکه‌های اجتماعی اینترنتی، بر خلاف تصورات موجود و منزه از عیب بودن، اثرات متعددی در ناهنجاری‌های رفتاری و تربیتی، اعم از انزوای اجتماعی افراد، نقشی اساسی ایفا می‌کند.
بلاشک یکی از خصوصیات اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی -که حتی واکنش رهبر فرزانه انقلاب را در دیدار دانشجویان به دنبال داشت- هدر رفتن و بی‌نظمی در زمان است و به دلیل آنکه هر لحظه در اختیار ماست، می‌تواند از سر کنجکاوی یا به هر دلیل دیگری نظم زندگی ما را بهم بزند. این خسارت وقتی خطرناک‌تر می‌شود که کاربر، در سن هویت‌یابی یا همان سن اعضای انجمن اسلامی دانش‌آموزان باشد؛ سنی که به تعبیر رهبری، می‌بایست زمینۀ هویت مستقل فراهم گردد و بلاشک استفاده بی‌رویه از شبکه‌های اجتماعی، سم مهلک برای هویت مستقل نوجوانان و جوانان است.
سرویس‌های متعددی برای کمک به منظور تشخیص و ترک اعتیاد، به منظور مدیریت برنامه‌ریزی زمانی استفاده از شبکه‌های اجتماعی تولید و ارائه شده‌اند. یکی از آنها اپلیکیشن BreakFree می‌باشد که برای ارزیابی اعتیاد شما به موبایل و شبکه‌های اجتماعی طراحی شده و با اندازه‌گیری میزان زمانی که صرف دستگاه دیجیتالی خود می‌کنید، شما را از شدت اعتیادتان مطلع می‌کند.
این برنامه با جمع‌آوری اطلاعاتی از زمان صرف شده در اپلیکیشن‌ها، تعداد باز کردن قفل دستگاه و زمانی که صرف مکالمه می‌شود، نمره‌ای به نام Addiction Score را تخمین می‌زند و هرگاه که احساس کند این نمره وارد مرز خطرناکی شده، به شما هشدار می‌دهد. مؤسس مجموعۀ BreakFree در رابطه با فلسفۀ خلق این برنامه می‌گوید:
«ما می‌خواهیم مردم را متوجه این موضوع کنیم که در کنار انسان‌ها بودن، مهم‌تر از معاشرت با موبایل است».
با استفاده از لینک و همچنین کد QR زیر می‌توانید این نرم افزار را دانلود کنید:
تجویزی طلایی برای پیشگیری از اعتیاد مجازی
البته بهترین تجویز برای پیشگیری از اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آن‌لاین، استفادۀ مشروط و محدود می‌باشد؛ مشروط به انجام مسئولیت‌های اساسی خانوادگی و تحصیلی و البته محدود به زمان کنترل شده و مکان‌های بدون موبایل و البته محدود به هزینه و مقدار مصرف.
راهکارهایی نقد، برای جداشدن از اعتیاد مجازی
۱. باور کنید که شبکه‌های اجتماعی، وقت‌گیر و زمان‌سوز است.
۲. برنامه‌ریزی مناسب و منطقی بر مبنای رژیم مصرف رسانه‌ای متناسب با شرایط و سن خودتان داشته باشید.
۳. از همراهی و همدلی خانواده برای جبران کاستی‌های عاطفی و ارتباطی کمک بگیرید.
۴. عضویت خود در گروه‌ها را به نیازهای واقعی محدود کنید.
۵. خودکنترلی‌تان را در مراجعۀ خارج از زمان و مکان برنامه‌ریزی شده به فضای مجازی، تقویت کنید.
۶. بررسی کنید که در قبال فرصت‌های بی‌نظیر شبکه‌های اجتماعی، چه چیزهایی را از دست می‌دهید.
۷. بدون هدف دقیق، عضو گروه‌ها و حتی شبکه‌ها و کانال‌ها نشوید.
- محدودیت‌های مکانی و زمانی و هزینه‌ای برای استفاده از اینترنت موبایل، تعیین کنید.
شاید توجه خوانندگان محترم به پرسش نمایندۀ معزز رهبر انقلاب در اتحادیه -که در سال ۱۳۹۲ در دانشگاه شریف صورت پذیرفت- خالی از لطف نباشد: «نسبت زیست فضای مجازی با زیست حماسی و انقلابی نوجوان برخوردار از هویت مستقل، چیست؟»
سخن آخر
باور کنیم، اینکه خودِ ما در مقایسه با فناوری، در درجۀ دوم اهمیت قرار داریم و این در نام‌گذاری تجاری محصولات امروزی نمود پیدا کرده است. به عنوان نمونه: واژه‌های «pad» و «phone» در برندهای تجاری «iPad» و «iPhone» با حرف بزرگ شروع می‌شوند؛ اما حرف «I» که نمایانگر «منِ» کاربر است، با حرف کوچک نوشته می‌شود. این نشانۀ کوچکی از همان بردگی مدرن و یا به تعبیر بهتر استعمار نوین مجازی است.
اما آنچه موجب تأسف فراوان است، تأمین نشدن زیرساخت‌ها و به سرانجام نرسیدن شبکۀ ملی اطلاعات است؛ مأموریتی که بیش از ده سال از مطالبۀ رهبری دربارۀ راه‌اندازی آن گذشته است و با وجود آنکه راهبرد اصلی نجات از فضای مجازی آمریکایی صهیونیستی است.
منابع
https://www.lifewire.com/what-is-social-networking-addiction-2655246
https://www.commonsensemedia.org/technology-addiction/age/tweens
https://www.amazon.com/How-lose-your-SmartPhone-addiction-ebook/dp/B00IJLG5OC