اندامِ تربیت
اميرحسين شجاعی
جستاری پیرامون ضرورت تربیت جسمانی
دخترها در سن هفت سالگی برنامۀ آمادگی جسمانی خود را شروع می‌کردند و تا زمان ازدواج، در محل‌های عمومی به حرکات ژیمناستیک می‌پرداختند. پسرها تنها تا سن شش سالگی مجاز به سکونت در خانه بودند و پس از آن باید برای سکونت و کسب مهارت‌های جسمانی، به سربازخانه‌های عمومی می‌رفتند. کودکان و نوزادان تازه متولد شده‌ای که ضعیف بوده و یا معلولیت داشتند، در محلى رها مى‌شدند تا تلف شوند. اینها همه در یونان اتفاق می‌افتاد؛ یونان باستان. جایی که شاید بتوان آن را مهد توجه به تربیت جسم دانست. علت توجه زیاد یونانی‌ها به جسم، عقیده‌ای بود که کمال انسانیت را در وحدت جسم و روح می‌دانست. در مقابل این دیدگاه، می‌توان رهبانیت مسیحیت را دید. سال‌ها بعد از ظهور مسیحیت، روحانیون و راهبان مسیحی، کمال جدیدی برای انسان در نظر گرفتند که عبارت بود از تحقیر جسم و ماده و توجه تام به مجردات. اساس این تفکر هم اعتقاد به استقلال کامل جسم و روح از یکدیگر بود. از آن زمان، ریاضت جسم و توجه نکردن به نیازهای بدن، اوج گرفت. با ظهور اسلام و ارائۀ بهترین نظام تعلیم و تربیت، پروندۀ مفصل و قابل توجهی برای جسم و تربیت جسمانی باز شد. توجهات خاص قرآن کریم و در کنار آن، سیره و روایات پیامبر و اهل‌بیت(ع) نسبت به تربیت جسمانی، حاکی از اهمیت والای جسم و تربیت آن در متن دین است. قرآن کریم در مقام مدح و فضیلت طالوت، نیروی جسم و قدرت او را از امتیازات و کمال او می‌شمارد. در داستان حضرت شعیب و حضرت موسی نیز، توان جسمی و قدرت حضرت موسی از جمله صفات برگزیدۀ او شمرده شده است. در روایات نیز انسان مؤمنی که دارای جسمی توانمند است، مورد مدح قرار گرفته و او را به درخت خرما مثال زده‌اند. در مقابل آن مؤمن ضعیف، به زمین سخت تشبیه شده و به شدت مورد مذمت قرار گرفته است.
علت توجه خاص دین به تربیت جسمانی، به معنای هدف و غرض مستقل بودن جسم و تربیت آن نیست. پرورش جسم و تربیت بدن، مقدمه‌ای برای تربیت روح و عقل است. در کنار این هدف می‌توان به این موارد نیز دست یافت:
۱ جسم سالم و توانمند، قادر به انجام عبادات و کارهایی خواهد بود که او را به خدا نزدیک می‌کند. عبارت «قوّ علی خدمتک جوارحی» در دعای کمیل نیز گویای همین مطلب است.
۲ انسان توانمند و سالم، سلامتی و قدرتش را صرف گره‌گشایی از مشکلات افراد جامعه و گرفتن دست افتادگان می‌کند. یکی از علت‌های برگزیده شدن طالوت و فرمانده شدنش نیز قدرت جسم و توانمندی او بود.
۳ اهمیت به جسم و تربیت جسمانی، انسان را برای کسب کرامت‌های اخلاقی آماده می‌کند و ظرفیت روحی انسان را بالا میبرد. انسان بی‌حس و حرکت، از کرامت‌های اخلاقی بی‌بهره بوده و مرده‌ای بیش نخواهد بود.
۴ غافل نبودن از تربیت جسم، بدن را در مقابل انواع میکروب‌ها و امراض، مقاوم و قدرتمند کرده و آن را سالم نگه می‌دارد. به دنبال سلامت بدن، نشاط و طراوت و سرزندگی خواهد آمد. نشاط و سرزندگی نیز از عوامل موفقیت یک فرد در کارهایش خواهند بود.
علاوه بر این، خستگی، خمودی و کسالت از انسان دور می‌شود، که:
ز نیرو بود مرد را راستی
ز سستی کژی زاید و کاستی
خمودی و کسالت، موجب تنبلی و افسردگی شده و این هر دو، در کلام امام صادق(ع) به عنوان کلید هر بدی نام برده شده‌اند.(۱) مقام معظم رهبری نیز در همین راستا فرموده‌اند: «هستۀ اصلی در ورزش، تربیت و پیشرفت جسمانی است. آدم‌های مریض، آدم‌های بی‌حوصله، آدم‌هایی که توانایی‌ها و قدرت‌هایی را که خدا در جسم یک انسان گذاشته، اصلاً نمی‌شناسند -چه برسد به اینکه بخواهند آن را در میدان های عمل بروز بدهند!- به خیلی از آنها امید کاری نمی‌شود داشت.»(۲)
به طور کلی تربیت جسمانی، متربی را برای فعالیت‌های دیگر آماده می‌سازد و زمینۀ شکوفایی جوانب مختلف روحی، معنوی، عقلانی و اخلاقی انسان را فراهم می‌کند. از این رو در مباحث تربیتی نسبت به جسم، نیازهای جسم و تربیت آن، باید توجه خاصی داشت. در این میان توجه به تربیت جسم در سنین کودکی و نوجوانی، از اهمیت بیشتری برخوردار است. علاقۀ زیاد کودک و نوجوان به فعالیت‌های بدنی و بازی، نشان از وجود ضرورت این امر در نهاد آنها است. نه تنها در متون دینی، که در سفارش‌های دانشمندان و روان‌شناسان امروزی نیز به این مهم توجه زیادی شده است. «آلفرد آدلر» روان‌شناس اتریشی می‌گوید: «هرگز نباید به بازی، به عنوان روشی برای وقت کشی نگاه کرد».(۳) «گری لندرث» اظهار می‌دارد: «بازی کردن برای کودک، مساوی است با صحبت کردن برای یک بزرگسال. بازی و اسباب بازی، کلمات کودکان هستند».(۴) امروزه برای درمان برخی از بیماری‌های کودکان و نوجوانان نیز از «بازی درمانی» استفاده می‌شود.
نباید از یاد برد که توجه به بدن و تربیت جسمانی، از ضروریات مباحث تربیتی است و این فرمایش پیامبر رحمت است که «بدن حقوقی بر گردن انسان دارد که باید آنها را ادا کرد و به آنها رسیدگی کرد.»
پی‌نوشت‌ها:
(۱) بحارالأنوار، ج۷۸، ص۱۷۵٫
(۲) مقام معظم رهبری، بیانات در دیدار فاتحان قله اورست،۳۰/۰۸/۱۳۸۴٫
(۳) آدلر، آلفرد: «مشکلات روان‌رنجوری (problems of neurosis)».
(۴) لندرث، گری: «بازی درمانی»، ص۷٫